Het maakt ons niet zoveel uit, als hij maar gestraft wordt. En dat is een gevaarlijke reflex.
Eind vorig jaar werd Anders Breivik ontoerekeningsvatbaar verklaard. Volgens Noorse psychiaters was meneer niet helemaal lekker in zijn bovenkamer. Dit zou impliceren dat Breivik niet gestraft, maar behandeld zou worden. 'Het publiek' kwam in opstand tegen deze conclusie. Dat is veelzeggend. Minstens zo veelzeggend als een rechter die een nieuw psychiatrisch onderzoek gelast.
Eerst het curieuze verschil tussen straf en behandeling. Ik weet niet hoe het met u zit, maar als ik een misdaad gepleegd had, werd ik liever gestraft dan veroordeeld tot medisch-psychologische behandeling. In mijn ogen is dat laatste veel erger. In onze verlichte tijden verklaren we voor de bühne dat straf moet 'genezen en corrigeren'. In wezen willen we wraak, dat blijkt maar weer uit de volkswoede na de uitkomsten van het psychiatrisch onderzoek. Genezing en correctie (de medisch-psychologische behandeling), waarvan we claimen dat ze ook in de straf vervat zitten, zijn te mild. Wij willen 'straf' voor Breivik, wat dat ook moge zijn. Dus wij denken dat straffen erger is dan behandelen en geloven bovendien niet zo in de correctieve functie van de straf. Curieus.
Maar niet half zo curieus als de beslissing van de Noorse rechter om een nieuw onderzoek naar Breivik te gelasten. Een stel psychiaters heeft vastgesteld dat Breivik gek is, maar dat is een ongemakkelijke uitkomst. Van een gekke Breivik krijg je namelijk met geen mogelijkheid een gestrafte Breivik. Althans, niet in de zin dat hij de gevangenis indraait. Als de massamoordenaar namelijk gek is, brengen we hem naar de inrichting. En dat willen we niet. Dus gaan we kijken alsof we van Breivik alsnog een gezonde Noorse jongen kunnen maken.
Het is waar dat ik eerder kritiek heb gehad op de ontoerekeningsvatbaarverklaring van Breivik.
Door van Breivik een totale en zonderlinge idioot te maken, hebben we onszelf ontslagen van de plicht na te denken over wat hem bezielde. Hij is door zijn gekte wezenlijk anders dan wij, hij is gek; wij zijn niet gek. De dader van zulke aanslagen promoveren tot onkenbaar mysterie, is kiezen voor domheid en zelfbescherming. Domheid omdat we niet willen weten; we zullen Breivik hooguit analyseren in medisch-psychologische termen. Deze termen kunnen onmogelijk recht doen aan het gedachtegoed waarvan Breivik zo doordesemd was. Door van Breivik een medisch-psychologisch object te maken, wordt zijn culturele identiteit hooguit in termen van gekte beschreven, als die al wordt beschreven. Dat levert geen wezenlijke kennis op over de culturele bodem waaruit Breivik voortkwam.
En dat is waar zelfbescherming om de hoek komt kijken; een groot gedeelte van Breiviks ideeën waren zo idioot nog niet. En voordat een of andere haatmiep weer walgelijke woorden de ether inslingert: het geweld en de blinde haat keurt iedereen af. Er zat echter ook een flinke scheut traditionalitistisch conservatisme in Breiviks denken; hoe moeten we dat duiden?
Breivik gek verklaren heeft dus een schaduwzijde. Het bizarre is alleen dat we nu willen dat meneer weer helemaal beter is, louter omdat we hem willen straffen. De extreem gevaarlijke consequentie hiervan is dat wetenschap en waarheid zodanig omgebogen worden dat ze instrumenteel worden in de publieke executie van Anders Breivik. Als de massa wil dat Breivik gestraft wordt, is het de taak van rechters om (nieuwe) onderzoeken te gelasten en van wetenschappers om met de gewenste resultaten te komen. Ik geloof dat dat minstens zo gevaarlijk is als een blonde Noor met een machinegeweer.
