“Leve de Koning!”

We zitten nog in de gewenningsperiode. Als je leest “De Koning bezocht vandaag de Joodse Gemeente Amsterdam”, denk je even: hè wie? En pas vanaf volgend jaar zullen we weten of het begrip Koningsdag net zo onsterfelijk wordt als koninginnedag.

Daarom is het gepast, nu we 200 jaar koningshuis Oranje-Nassau gaan vieren, dat in Beeld & Geluid de vroegste opnamen van een Nederlandsche monarch zijn te bekijken: de inhuldiging van Wilhelmina, in 1898. Vanaf de uitvinding van de massamedia, te beginnen bij fotografie, fonografie en film, hebben vorsten namelijk gebruik gemaakt van deze communicatiemiddelen om hun imago te versterken. Wilhelm II van Pruisen was er beroemd om; als eerste liet hij zich van alle kanten fotograferen – behalve van de zijde van zijn mismaakt korte armpje – óók nadat hij naar Doorn was gevlucht toen Duitsland de Eerste Wereldoorlog had verloren, en de ex-keizer zijn tijd sleet met houthakken.

Sigaretje
Naar believen kan men de tentoonstelling laten voorafgaan door een serie reportages die wordt vertoond in de grote filmzaal. Dat is aan te raden, want hier is te zien hoe het huwelijk van Beatrix en Claus werd voorbereid door de NTS (destijds was er alleen nog maar nationale televisie, wat we nu ‘publieke omroep’ noemen). In 1966, in zwart-wit, werden de media ook al zorgvuldig door de Rijksvoorlichtingsdienst RVD bespeeld. Koningin Juliana wilde graag dat Claus “in ongedwongen sfeer” zou worden voorgesteld aan het Parlement. Hare Majesteit rookt dan ook gezellig een sigaretje mee, gewoon in beeld.

Dit verhielp echter niet dat er tijdens de rijtoer in “de lastige stad” Amsterdam rookbommen ontploften. NCRV-regisseur Kees van Langeraad zoomde hier niet op in, wat hem later op het verwijt van Het Parool kwam te staan dat hij “de relletjes” had gecensureerd. Onzin, zegt Van Langeraad nu  tegen Koos Postema: het waren slechts vijf bommetjes en ze werden niet eens gegóóid.

De traan
Hoeveel makkelijker had regisseur Rudolf Spoor het dan, toen Willem-Alexander in dezelfde stad trouwde, in 2002. Koningin Beatrix had de “Geen Woning Geen Kroning”-protesten (1980) in haar voordeel beslecht dankzij haar gerespecteerde populariteit,  terwijl Máxima ondanks de Zorregieta-naam geen last had van “Claus Raus”-achtige betogingen (zoals in 1966). Beide staatshoofden hebben enorm aan aanzien gewonnen dankzij hun huwelijkspartner.

Het Koninklijk Huis weet inmiddels precies hoe er positief maar standvastig met de roep om openheid moet worden omgegaan. “Het is mijn vrouw, en het is ons huwelijk. En dat U daar een stukje van mee wilt genieten, dat is prima”, antwoordt Willem-Alexander assertief aan Paul Witteman. Maar verder gaat hij niet op privé-zaken in.

Vandaar dat regisseur Spoor zijn eigen ervaring moet aanspreken. Hij plaatst 20 camera’s in de Nieuwe Kerk, waaronder eentje op 28 meter hoogte boven het orgel. Vooraf repeteerde hij uitgebreid de muziekkeus met het bruidspaar, en zo wist hij dat ‘Adios Nonino’ Máxima emotioneerde. Het was op de grote dag zelf slechts een kwestie van wachten en langzaam inzoomen. Wanneer Carel Kraaijenhof het hele koor achter zich krijgt, volgt ‘de traan’. Maar het is dus vooral vakwerk van de televisiemakers geweest dat wij, in onze tijd, getuige werden van een shot dat direct zo’n iconische waarde heeft gekregen.

Majesteitssatire
Op de tentoonstelling Leven met Oranje worden al deze tactieken naast elkaar gezet. De vormgeving is chique, met geluidsspeakers in gekleurde Beatrixhoeden boven je hoofd, touchscreens en filmwanden die je kunt bekijken vanuit salonfauteuils en gecapitonneerde bankjes. Via thema’s rond de officiële taken van Oranje, het voorgaan in de strijd (van oorlog tot watersnood en verkeersrampen), de rouw, sport en feestelijkheden, wordt duidelijk gemaakt dat het Koninklijk Huis een vergrote spiegel biedt waar ‘het volk’ zich in kan herkennen.

Dat dit echter niet vanzelf gaat – of vanzelfsprekend is – blijkt uit onderwerpen die de mediamakers evenmin schuwen. Zo werden hofschandalen in Juliana’s tijd (Greet Hofmans, Lockheed) aanvankelijk uit piëteit toegedekt door de vaderlandse pers, totdat buitenlandse bladen er wèl over publiceerden. En Beatrix was waarschijnlijk niet zo gediend van de majesteitssatire door Sanne Wallis de Vries in Kopspijkers. Op monitoren zijn allerlei fragmenten aan te klikken waarin dit soort pikante onderwerpen worden aangekaart, zoals privacy (“Alle Nederlandse pers oprotten”, riep kleine kroonprins in Porto Ercole), televisieseries (“Koongklukke fmilie is weerloos voor dramatisering”, vond premier Balkende) en budget (de huidige monarch verdient € 3300 per dag).

Ikea-kast
De Oranjes hebben de pers en het publiek net zo hard nodig als de onderdanen hen. Enerzijds bepalen de Oranjes dus zelf – via de RVD – wat zij het volk willen laten zien. Anderzijds zijn ze afhankelijk van hun populariteit bij datzelfde volk.

Hierdoor ontstaat een fascinerende symbiose. Juliana had er een hekel aan “gekiekt” te worden, Beatrix vond dat ze werd “geschaad in je functioneren als iedereen meekijkt”. Uit welingelichte kringen wordt verklapt dat onze koning overigens hartelijk kan lachen om sketches waarin hij worstelt met een Ikea-kast, totdat zijn moeder het gereedschap overneemt. De mediacode blijft echter onverminderd gelden: geen paparazzi buiten de afgesproken ‘photo opportunities’.

Aangezien ‘Leven met Oranje’ een media-tentoonstelling is, moet je wel in alle rust naar de vele videoprogramma’s kunnen kijken. Het is prettig dat de jeugd linea recta doorstoomt naar de bovenste verdiepingen van dit gekleurde glaspaleis, waar ze naar hartelust zelf televisie & radiootje kunnen spelen. Anders zou de overzichtelijke Oranje-expositie namelijk een gedrang rond de beperkte hoeveelheid monitoren en koptelefoons opleveren – precies de drukte die elke Amsterdammer op 30 april jongstleden vermeed omdat je het op de buis veel beter kunt zien.