Het mythische akkoord van Wassenaar

Alle reden om nog eens terug te gaan naar dat Akkoord van Wassenaar. Toen de hoofdrolspelers op 24 november 1982 naar buiten kwamen uit de Wassenaarse woning van werkgeversvoorzitter Chris van Veen, hadden zij helemaal niet het idee een historisch akkoord te hebben gesloten. Natuurlijk, er was tevredenheid dat werkgevers en werknemers een akkoord hadden gesloten waarbij loonmatiging en ruil voor arbeidsverkorting centraal stond, maar dat was er alleen gekomen omdat het kersverse kabinet-Lubbers met een loonmaatregel had gedreigd. Die dreiging bracht de 'sociale partners', die tot dan toe als kemphanen tegenover elkaar stonden, bijeen. Het Nederlandse bedrijfsleven verkeerde in een zwakke positie. In hoog tempo vonden bedrijfssluitingen plaats, de werkloosheid liep snel op, en vergeleken met het buitenland waren de Nederlandse arbeidskosten veel te hoog. De doorbraak kwam op naam van werkgeversvoorzitter Chris van Veen, die akkoord ging met de wens van de vakbeweging om het beschikbare werk beter te verdelen. Daar stond de loonmatiging tegenover, die het uitgeholde bedrijfsleven weer lucht moest geven om winst te maken. Namens de FNV kon voorzitter Wim Kok zijn handtekening zetten, hoewel de PvdA - die niet in de regering zat - tegen het onder druk van het 'bezuinigingskabinet'-Lubbers gesloten akkoord was.

De inhoud van het akkoord paste (bijna) op een A4, waar het nu gesloten 'sociaal akkoord' veertig pagina's telt. Een mooi contrast tussen toen en nu. Waar Rutte daadkracht predikt en korte teksten wil, was Lubbers berucht geworden om zijn breedsprakerigheid. Zo stroperig als nu was de besluitvorming in 1982 niet. Sterker, het hele begrip poldermodel bestond toen niet. Dat is een mythische uitvinding achteraf, uit de jaren negentig, toen het Nederlandse overlegmodel in het buitenland ineens bewondering afdwong en Wim Kok (inmiddels premier) door semi-linkse leiders als Bill Clinton geprezen werd als pionier van de 'derde weg'. Kok, die net zijn ideologische veren had afgeschud en geen man van persoonsverheerlijking, heeft die lof over zich heen laten komen en tegen wil en dank geaccepteerd. Maar in werkelijkheid liep de FNV in de jaren tachtig nog lang storm tegen het kabinet-Lubbers, ook nadat Kok in 1986 opvolger van Joop den Uyl was geworden en namens de PvdA leider van de oppositie.

De jaren tachtig waren van de zijde van de vakbeweging, die zich in het defensief gedrongen voelde, helemaal niet zo harmonieus, maar kenden grote arbeidsconflicten. Links zette zich bovendien sterk af tegen rechts in het verzet tegen het NAVO-dubbelbesluit, hoewel Dries van Agt al in een voetnoot in 1979 bezwaren had aangetekend en ook Lubbers als premier voorwaarden stelde (eigenlijk zijn eigen dubbelbesluit) om al of niet tot plaatsing van Amerikaanse kruisraketten op Nederlands grondgebied over te gaan. Met dat verzet tegen de NAVO isoleerde de PvdA zichzelf en dreef zij CDA en VVD naar elkaar toe. Het gaf de magische compromiskunstenaar Lubbers de kans om constructief met elke partij 'mee te denken' en als premier een almachtige positie boven de partijen te verwerven. Dit tot grote ergernis van de VVD, die moest toezien hoe Lubbers voor het hervormingssucces van zijn eerste kabinet (1982-1986) de credits kreeg. Dat succes moet overigens niet worden overdreven. De economie trok weliswaar langzaam aan en het bedrijfsleven kreeg weer wat adem, maar de werkloosheid bleef hoog en de kosten werden door de 'sociale partners' afgewenteld op het collectief. Veel afgevloeide werknemers belandden in de WAO, en de werkgelegenheid nam niet toe maar werd door deeltijdwerk beter 'verdeeld'.

Van die (flexibele) deeltijdeconomie profiteerden vooral vrouwen, die massaal half-emplooi vonden in de verzorgingsstaat, die door de groei van het aantal uitkeringsgerechtigden enorm uitdijde. Het verleidde Lubbers tot de uitspraak 'Nederland is ziek' en leidde begin jaren negentig tot een nieuwe economische dip waarbij de werkloosheid opnieuw opliep. Wim Kok moest toen als PvdA-minister van Financiën een draai van honderdtachtig graden maken voor ingrepen in de WAO en de ziektewet, ingrepen die hij eerst 'niet zou meemaken'. Pas halverwege de jaren negentig, twaalf jaar ná het Akkoord van Wassenaar trad een echt herstel in en ging ook het overheidsaandeel in de economie omlaag. Dat kwam mede door de Zalm-norm en omdat Nederland zich voor de EMU wilde kwalificeren. In de jaren tachtig was er nog de 'Bert-norm', toen Bert de Vries, het sociale gezicht van het CDA, vond dat het overheidsaandeel in de economie niet onder de zestig procent moest uitkomen. Al die libertijnen die nu klagen over de almacht van de overheid, moeten eens kijken naar de jaren tachtig en de 'nationale beleidssoevereiniteit' van toen. De Haagse overlegpolitiek had zijn prijs, en daaruit is het 'neoliberale' poldermodel voortgekomen.

Waarom dan dat mythische 'succes' dat aan het Akkkoord van Wassenaar wordt toegedicht? Ik denk dat het antwoord slechts politiek-psychologisch valt te verklaren. Het poldermodel was balsem voor de ziel van de vakbeweging, die weer (net als in de jaren vijftig) als 'constructief' kon worden voorgesteld, en voor de ziel van Wim Kok, die een 'neoliberale' draai maakte richting VVD (die juist steeds meer kritiek op de polder kreeg). Het paste bovendien in de Paarse tijdgeest, terwijl de echte bestuursmanagers van de jaren tachtig (Ruud Lubbers en het CDA), buitenspel waren komen te staan. Het poldermodel is bij uitstek Paarse propaganda. Bovendien was het ook niet helemaal niks dat tijdens de diepe crisis van begin jaren tachtig de 'sociale partners' met het mes op de keel (de looningreep) tot elkaar waren gekomen. Heel belangrijk was dat de lijnen werden uitgezet een meerjarenbeleid waaraan drie kabinetten-Lubbers in verschillende samenstelling zich min of meer hebben gehouden. Er was een beleidsconsistentie die er nu niet is en het mogelijk maakte om met het aantreden van Ruud Lubbers als jonge frisse premier een 'nieuwe wind' te traceren.

Die kans heeft Mark Rutte vrees ik niet meer. Weliswaar is hij ook jong en politiek wendbaar, misschien nog meer dan Lubbers, maar hij zit er al tweeënhalf jaar en is al te vaak van koers veranderd. Daardoor lijkt het alsof hij geen eigen ideeën heeft, wat je van de onnavolgbaar formulerende Lubbers niet kon zeggen. Die was een macht op zichzelf. Na verloop van tijd wist alleen Lubbers in alle beleidsdossiers nog de weg en overtroefde hij alle ministers. Bij Rutte, die onder vuur ligt in zijjn eigen partij waar Lubbers de here Jezus zelf was, zien we een voortdurende 'reset'. We hebben de laatste twee jaar een pensioenakkoord tussen de 'sociale partners' gezien dat door Rutte werd overruled, AOW-deals die elkaar in snel tempo opvolgden, een 'Lente-akkoord' dat geen lente bracht, een regeerakkoord met de PvdA dat binnen een half jaar al drie keer is opengebroken, en een 'woonakkoord' waar niemand iets van begrijpt. Ook het huidige 'sociaal akkoord' lijkt meer een akkoord om eerdere akkoorden niet te gaan uitvoeren. Als dit de poldergeest is die is opgestoken, lijkt die toch meer op de Poltergeist, een klopgeest uit Amerikaanse horrorfilms.

Wellicht is dat naar Nederlandse maatstaven overdreven, zo'n horror is dat 'sociaal akkoord' nu ook weer niet. Dat wordt gezien het hoge tempo waarmee in politiek Den Haag 'akkoorden' elkaar opvolgen waarschijnlijk snel vergeten. Zo staat ons voor morgen alweer een 'zorgakkoord' te wachten, het is bijna niet bij te houden. De enige Haagse constante is inconsistentie, niet echt vertrouwenwekkend. Maar bedenk ook dat het Akkoord van Wassenaar pas na twaalf jaar de mythische betekenis kreeg die tijdgenoten er op het moment zelf helemaal niet in zagen. Precies het magisch realisme waar Mark Rutte ook op hoopt, maar dan binnen een half jaar. Als dat de geest is van het poldermodel, staan ons nog heel wat economische wonderen te wachten.