Het Amsterdam van Heineken

Hoe een bierbrouwer een stempel op ‘zijn’ stad drukte.

Laat ik voorop stellen dat ik geen bierdrinker ben. Nooit geweest en ik zal het ook nooit worden. Toch heb ik me uitstekend vermaakt op de tentoonstelling Heineken’s Amsterdam, die momenteel te bezichtigen is in het Stadsarchief van Amsterdam. De nadruk ligt daar namelijk niet op het bier dat de beste man brouwde, maar op de rol die Gerard Heineken (1841-1893) heeft gespeeld in de ontwikkeling van de stad Amsterdam in de tweede helft van de 19^e eeuw. En als Amsterdammer –ik woon er inmiddels alweer bijna zo’n 20 jaar- ben ik toch wel geïnteresseerd in de geschiedenis van onze hoofdstad. Zeker als het om zo’n dynamische periode gaat; een tijd waarin het verarmde Mokum uitgroeide tot een welvarende, moderne wereldstad. Ik wist alleen nooit dat een bierbrouwer daar zo’n belangrijke bijdrage aan heeft geleverd.

Na de glorierijke 17^e eeuw, beter bekend als de Gouden Eeuw, waarin Amsterdam dankzij de VOC-mentaliteit bloeide als nooit tevoren, ging het bergafwaarts met de stad. De economische omstandigheden verslechterden, waardoor het aantal inwoners daalde en bouwactiviteiten stagneerden. De industriële revolutie kwam ook niet echt lekker op gang, met als gevolg dat Amsterdam halverwege de 19^e eeuw hopeloos achterliep in vergelijking met andere Europese steden. Ook verkeerde de stad in een miserabele staat: gebouwen leden onder achterstallig onderhoud, de grachten stonken en er waren talloze achterbuurten waar het arme gedeelte van de bevolking in krotten woonde. Door de slechte hygiënische omstandigheden braken er ook nog eens om de haverklap besmettelijke ziekten uit. Kortom, het was duidelijk dat er iets moest veranderen.

Behalve de gemeente waren het met name vooruitstrevende, welgestelde Amsterdamse burgers die dat inzagen en die de stad vooruit hielpen, bijvoorbeeld door hun steentje bij te dragen aan de uitbreiding en verfraaiing van de stad. Gerard Heineken was één van hen. In 1864, nu 150 jaar geleden, neemt hij brouwerij De Hooiberg over, vastbesloten om het te gaan maken in de bierindustrie. Saillant detail is dat de ondernemer eigenlijk helemaal geen verstand heeft van het brouwen van bier, maar daar laat hij zich niet door tegenhouden. Wat hij niet weet kan hij leren. En het resultaat mag er zijn: onder de naam Heineken & Co wordt de oude brouwerij aan de Nieuwezijds Voorburgwal met succes nieuw leven ingeblazen. Het gaat zelfs zó goed met zijn bedrijf dat Heineken een jaar later een geheel nieuwe brouwerij uit de grond wil stampen en als locatie hiervoor laat hij zijn oog vallen op een stuk grond net buiten de stad, aan de overkant van de Singelgracht.

De zogenaamde ‘sprong over de Singelgracht’ –zeg maar de toenmalige stadsgrens- stond ook bij de gemeente op het programma. De jonge ingenieur Jacobus van Niftrik had grootse plannen gemaakt voor stedelijke uitbreiding in het poldergebied dat Amsterdam omringde. Op de planning stonden boulevards, parken en villawijken; alles om de hoofdstad een beetje allure te geven. Of Heineken daar wel even rekening mee wilde houden. Natuurlijk was de bierbrouwer best bereid om mee te werken aan de plannen van de gemeente en in 1867 was zijn nieuwe, moderne  ‘stoombierbrouwerij’ aan de Stadhouderskade (waar zich vandaag de dag de Heineken Experience bevindt) dan toch echt een feit. Het markante gebouw trok veel bekijks en stond samen met andere illustere bouwwerken uit die periode, zoals het Paleis voor Volksvlijt en het Concertgebouw, als het ware symbool voor het ‘nieuwe’ Amsterdam. De stad begon weer op te leven en was klaar voor een Tweede Gouden Eeuw.

Op de tentoonstelling is aan de hand van vele foto’s, (bouw)tekeningen en plattegronden goed te zien hoe Amsterdam in deze periode razendsnel groeit. Zo duurt het bijvoorbeeld niet lang voordat de nieuwe Heinekenbrouwerij, oorspronkelijk aangelegd aan de rand van de stad, zich zomaar opeens in het centrum bevindt. Dit brengt natuurlijk logistieke problemen met zich mee en uitbreiden gaat ook niet meer zo gemakkelijk. Niet dat dit Heineken tegenhoudt; in 1873 komt er een samenwerking tot stand met de Rotterdamse brouwerij d’Oranjeboom en wordt Heineken’s Bierbrouwerij Maatschappij N.V. opgericht. In Rotterdam, waar blijkbaar meer mogelijkheden zijn,  verrijst vervolgens een nieuwe brouwerij. Heineken en zijn medewerkers zijn non-stop bezig met het uitbreiden van het bedrijf en met het verbeteren van de kwaliteit van het bier. En met succes; in het opbloeiende uitgaansleven stroomt het gouden goedje rijkelijk.

Wat Gerard Heineken siert- en hem geliefd maakt bij alle lagen van de bevolking- is zijn betrokkenheid bij de stad Amsterdam en haar inwoners. Met name zijn inspanningen voor zijn minder bedeelde stadgenoten worden gewaardeerd; zo is hij jarenlang penningmeester van de Volksgaarkeuken en zet hij zich in voor goede huisvesting  voor arbeiders. Maar ook op het gebied van kunst en wetenschap is Heineken zijn leven lang actief. Hij is lid van verschillende commissies, verenigingen en genootschappen, o.a. met als doel om zoveel mogelijk kunstschatten te verkrijgen en te behouden voor Amsterdam. Als de bierbrouwer op 18 maart 1893 onverwacht overlijdt op 51-jarige leeftijd, bewijst de massale opkomst op zijn begrafenis hoe populair Heineken is. En dat is dus niet alleen vanwege zijn bier, zoveel moge duidelijk zijn.

Ik ben blij dat het Stadsarchief deze tentoonstelling heeft samengesteld. Ik- en ik denk velen met mij- kennen Heineken toch voornamelijk als een beroemd biermerk en dan is er natuurlijk nog die beruchte ontvoeringszaak, maar de oprichter zelf, wat weten we van hem? Deze Gerard Heineken blijkt zoveel meer te zijn dan ‘slechts’ de grondlegger van een wereldwijd concern en krijgt nu eindelijk de aandacht die hij verdient, namelijk als één van de grondleggers van het moderne Amsterdam. Zeker Amsterdammers zouden een kijkje moeten gaan nemen, maar ook voor andere geïnteresseerden -of liefhebbers van Heinekenbier- is de expositie de moeite waard. Met name de (replica’s van) oude affiches en reclameposters, de prachtige zwart-wit foto’s van oud Amsterdam (o.a. van Jacob Olie) en het animatiefilmpje van de groei van de stad in de 19^e eeuw verdienen uw speciale aandacht.

Leuk extraatje: in de filmzaal draait doorlopend de film ‘Van gerst tot bier’ uit de jaren ’30.