Gepensioneerden, pas op: jullie dreigen op te draaien voor de kosten van de coronacrisis

"De meeste pensioendeelnemers zijn uiteraard over het algemeen wat ouder," schrijft Frits Bosch: "Het is per definitie een rustig en bescheiden slag mensen. Ze mopperen hier en daar wat, maar ze staan niet op het Malieveld." Daarom dreigen uitgerekend zij de rekening gepresenteerd te krijgen van de hele coronacrisis. Daarom spoort Frits pensioenfondsen aan om goed op te letten dat zij niet leeggeroofd worden: "let op uw saeck!"
Corona heeft slecht één voordeel: het zet de zaken op scherp. We móeten positie kiezen. Het gaat om de belangen van onze burgers en om die van onze pensioensector. Dit memo bestaat uit twee delen. Het eerste betreft de ontwikkeling van de pensioensector. Het tweede gaat over de Europese Unie en de relevantie daarvan voor onze institutionele sector. De essentie van mijn verhaal is dat ons pensioenvermogen van verschillende kanten ernstig op de tocht staat. Er wordt naar mijn mening te weinig opgekomen voor de belangen van onze pensioendeelnemers. Pensioenfondsen, let op uw saeck!

Ons land heeft omvangrijke pensioenreserves. Dat is een groot goed, maar het is ook een kwetsbaar bezit. Onze pensioenpotten worden hard getroffen door de corona-beurskrach en daarmee pensioendeelnemers.

Het is alle hens aan dek om de economie overeind te houden en getroffenen in het bedrijfsleven te steunen. Dat is terecht en er is in het overheidsbudget ruimte voor. Dat neemt niet weg dat ook de pensioensector de nodige aandacht verdient. Begrijpelijk is dat dit er wat bij ingeschoten lijkt de laatste tijd. Hoe hard de klap aankomt bij de pensioenfondsen hangt sterk af van de duur van de coronacrisis en van de diepte en duur van de recessie. We moeten er van uitgaan dat er een economische dreun wordt uitgedeeld van circa – 7%. Het kan meevallen, maar ook tegenvallen. Ga maar uit van het ‘worst case scenario’.

Het Nederlands belegd pensioenvermogen bedroeg per eind 2019 1544,4 miljard euro met een dekkingsgraad van 104%. Voor de meeste pensioenfondsen geldt een vereiste beleidsdekkingsgraad van 102%. Eind 2019 stond 63% van de pensioenaanspraken bij fondsen die niet voldeden aan de dekkingsgraadeis. Vóór 2007 fondsen had nog meer dan de helft van de pensioenfondsen een dekkingsgraad boven 130; eind 2019 zijn ze amper meer in die regionen te vinden. Men kan wel met gemiddelden rekenen, maar de verscheidenheid in pensioenland is groot, zoals in matching- en returnportefeuilles. In het algemeen geldt: het is geen vetpot, dat weten we allemaal. Al heel lang wordt niet geïndexeerd voor prijsstijgingen.

Hamvraag is nu: hoe zwaar is ons pensioenvermogen getroffen? Mijn ruwe schatting is dat door de coronakrach het totaal belegd vermogen thans geslonken is naar circa 1320 miljard euro, bij een dekkingsgraad die nu niet verder komt dan 88%. Dat betekent dat door de krach zo’n 224 miljard ‘verdampt’ zou zijn, tijdelijk. Ik ga er hierbij van uit dat pensioenfondsen niet of slechts beperkt afgedekt zijn voor beleggingsverlies door de coronakrach. De grote fondsen zijn relatief veel minder afgedekt en lopen dus forse schade op, “als je geschoren wordt moet je stilzitten’. De schatting van de huidige verliezen op de voornaamste beleggingscategorieën schommelen van min 30% voor aandelen tot min 10% voor vastrentende waarden. Vastgoed is geheel onzeker, maar min 15% lijkt realistisch voor winkelbeleggingen op basis van omzethuur, waardedaling en leegstand in kantoorruimte en hotels. Een schatting van een negatief beleggingsrendement over het eerste kwartaal 2020 van 15 procent lijkt plausibel.

Hanneke Veringa, Countrymanager van AXA Investment Management:

De situatie van de fondsen stelt hen dus voor een megagroot cash- en rendementsprobleem. Gelet op de aanzienlijke onderdekking kan het niet anders dan dat fors gekort moet worden. Maar wellicht wil minister Wouter Koolmees zijn kruit droog houden in afwachting van meer economische duidelijkheid. Een dekkingsgraad van 120% is vereist om weer te kunnen indexeren onder het huidige stelsel. Dat betekent dat pas bij een totaal vermogen van 1800 miljard euro geïndexeerd kan worden. Het huidige tekort daarvoor bedraagt circa 480 miljard. Dit geeft aan over welke bedragen we praten om te kunnen indexeren. Dit is een irreëel bedrag om aan te vullen, zeker gezien de huidige stand van de economie. Het zicht op prijsindexatie is nu dus helemaal verdwenen. Bovendien krijgen de fondsen door de lagere dekkingsgraden van de toezichthouder minder ruimte om meer risico te nemen via aandelen, dus ze kunnen minder gemakkelijk terugveren. Toch zullen ze de beleggingsportefeuille moeten herzien omdat obligaties met een BBB rating naar de ontoelaatbare status van junkbonds zijn afgedaald.

Bedrijfstakpensioenfondsen moeten korten en dat is zuur. Gepensioneerden hebben al tien jaar geen indexatie gehad en raken nog meer pensioen kwijt. Hoeveel ze moeten korten, hangt mede af van hoe snel de economie weer gaat draaien. Zonder pensioenhervorming en overheidssteun lijkt niet te vermijden dat ook na 2020 kortingen zullen volgen. De economische vooruitzichten zijn minder gunstig voor Nederland, mede gelet op terugvallend Duitsland. De crisis zal diverse sectoren structureel raken, transport, toerisme, cultuur, MKB. Hoekstra komt voor de vraag te staan: welke sectoren en bedrijven hebben een overlevingskans en welke moeten we laten gaan. Als de rente zou oplopen, dan gaat het faillissementen regenen, verslaafd als we zijn aan ultra lage rentes. Zoals de situatie nu is kunnen werknemers niet rekenen op een pensioen van rond zeventig procent van hun laatst verdiende inkomen, eerder de helft, zelfs dertig procent wordt genoemd.

Met instemming van de pensioensector is een voorstel ingediend bij het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) dat pensioenfondsen de producten uit de zogenaamde ‘derde pijler’ mogen distribueren. Bij individuele pensioenopbouw in de derde pijler opent de werknemer zelf een rekening. De werknemer en de werkgever maken onderling afspraken over betaling van kosten en inleg. De werknemer kan elk moment opzeggen en desgewenst zijn of haar kapitaal overdragen naar een andere (lijfrente) aanbieder. De pensioenbelegger krijgt dan zowel rendementsverliezen als de winsten individueel ‘voor de kiezen’. Maar dat voorstel is voorlopig weggestemd omdat eerst het hele pensioenstelsel op de schop zou gaan. De vraag is wanneer we de al zo lang beloofde pensioenhervorming krijgen. Er wordt nu gesuggereerd om de rekenrente ‘los te laten’. Dat suggereer ik al tien jaar (terug naar die goeie ouwe 4%) en telkens was het antwoord “dan bevoordeel je de ouderen”. Nu komt de nood aan de man en kan het opeens wel. Als we naar een individueel systeem toegaan dan zijn we inderdaad eindelijk van die vermaledijde UFR af. Dat werd tijd. Maar daarmee zijn we allerminst uit de problemen.

Het huidige stelsel is onhoudbaar. Het is te voorzien dat de hervorming in de richting gaat van individuele opbouw, zoals in die derde pijler. Althans, dat is de bedoeling. Dan doemt de zogenaamde invaarproblematiek op, de overheveling van het ene systeem naar het andere. Hoe gaan we dat doen? Dat kost geld, veel geld en er is geen “zoete lieve Gerritje”. Als we naar een individueel systeem overgaan, al dan niet collectief beheerd, dan gaat dat niet ‘zomaar’. We hebben nog levendig in gedachten hoe er is potverteerd met ons pensioenvermogen in het verleden en waar Mark Rutte toen “zand over” gestrooid heeft. Als we nú – het meest ongunstige moment dat je maar kunt bedenken! – naar een individueel systeem willen overgaan, dan krijgen onze pensioendeelnemers alweer een scheur in de broek waarmee ze niet over straat durven gaan. Kortom, er moet geld bij en niet zo’n klein beetje ook. Kom eens over de brug, overheid!

De meeste pensioendeelnemers zijn uiteraard over het algemeen wat ouder. Het is per definitie een rustig en bescheiden slag mensen. Ze mopperen hier en daar wat, maar ze staan niet op het Malieveld. Ze steken in stilte wel hun vinger op: “wees ook solidair met ons!” Niemand lijkt solidair te zijn met onze pensioendeelnemers. De Pensioenfederatie is een tandenloze tijger. We horen deze club niet en nu legt de voorzitter haar functie nu al neer. Wat een sof! ABP-voorzitter Corien Wortmann-Kool kijkt ons vriendelijk aan en meldt dat het fonds forse schade oploopt, maar dat wisten we al. Wouter Koolmees blinkt uit in beloftes, het Pensioenakkoord komt! Ze worden niet nagekomen. De pers horen we er niet over. In al het geweld over ondersteuning van het bedrijfsleven horen we niets over de belangen van onze pensioenfondsdeelnemers.

Hyperinflatie is niet denkbeeldig. Het mega-grote monetaire noodpakket van de ECB bij een fors terugvallende economie roept dit risico op. De mondiale schuldenberg is opgelopen tot 255.000 miljard dollar, al vóór de Coronacrisis. Volgens het IIF bedraagt de totale mondiale schuldenberg 322% van het BNP, terwijl 60% maximaal haalbaar is. Alles draait om “vertrouwen”. Zou hyperinflatie toeslaan, dan is het “game-over”, gaarkeuken.

“We moeten “moreel leiderschap” betonen. Nederland is niet meer geloofwaardig na de weigering mee te doen met Eurobonds, Coronabonds”. De Italiaanse woede over gebrek aan solidariteit goed voorstellen is terecht.” Onzin. Bertold Brecht: “Erst kommt das fressen, dan die Moral!”. Eerst eten, dan de moraal. Eerst rekenen, dan eten en dan de moraal. Laat je niet enkel door emotie leiden. Van bestuurders wordt verwacht dat ze rationeel zijn. Nederland verdient goed aan de export, maar we zijn een forse netto EU-betaler en dat wordt meer door Brexit. We zijn een steunpilaar voor EU-transferunie. Kom dus niet met dat we nu opeens ongeloofwaardig zijn. Kijk naar de feiten. Als we de macrocijfers van Italië, Spanje, Griekenland en Portugal op een rijtje zetten, dan is het schrikken.

De positie van Zuid-Europese landen is desastreus. De financieel-economische profielen van die landen lijken sterk op elkaar. Ik heb hun macrocijfers eens op een rijtje gezet en als u ze wilt hebben, laat me weten. Je wordt er niet vrolijk van. Ze hebben torenhoge werkloosheid, megahoge staatsschuld, negatieve handelsbalans, snel verouderende bevolking, ernstig pensioenprobleem, overmatig begrotingstekort, eenzijdige afhankelijkheid van toerisme. Daarnaast is er welig tierende corruptie, enorm zwartgeldcircuit, toenemende maffia en politiek wanbestuur. Dat was al hun profiel vóór de coronacrisis. Daarachter komen nu enorme uitroeptekens te staan. In dát licht staat de weigering om niet onze creditcard aan die landen af te geven. Rutte en Hoekstra weten dat. Ze beseffen ook dat onze financiële malheur bij lange na niet geklaard is. Zo liggen de kaarten. We hebben altijd de ogen gesloten voor die realiteit, maar dat kan niet langer.

“Ons gebrek aan solidariteit”. Daar weten pensioenbestuurders alles van. Solidariteit vanuit ‘moraliteit’ dreigt pervers uit te pakken en kan tot misbruik leiden. Hoe staat het eigenlijk met de solidariteit van Zuid-Europese landen ten opzichte van ons? Die is er niet. Noord-Europese landen dringen al decennia aan dat zij de tering naar de nering zetten. Het is aan dovemansoren. Men steekt de hand nooit in eigen boezem. Premier Giuseppe Conte is als een klein kind: “ik wil eurobonds!” Nee, die krijg je niet!” Nu de nood het hoogst is en wij iedere euro zelf hard nodig hebben om de ellende het hoofd te bieden, vindt men onze weigering “walgelijk”. Eén miljard gift vinden ze te mager! “Nederland heeft fier het huishoudboekje op orde”. Ik moet nog zien hoe fier als de rook rond coronacrisis opgetrokken is. Dat zou best kunnen tegenvallen!

Maar er is meer dan cijfers en rekenen. Mediterrane landen overleven fundamenteel anders dan wij. Wij zijn calvinistisch en luthers, zij katholiek. Wij zijn sober, zij bourgondisch. Wij hebben vertrouwen op onze instituties, zij niet. Zij hebben devaluaties nodig, maar die mogelijkheid hebben ze niet. Zij worden in ons keurslijf worden gedwongen, maar dat willen ze niet. Het Noorden en het Zuiden hebben twee verschillende snelheden. Dat wringt en past moeilijk binnen één munt. Vermogensoverdracht van Noord naar Zuid betekent dat Zuid naar Noord moet luisteren, naar onze regels, onze levenswijze. Maar je kunt een ander niet jouw overlevingsstrategie opleggen. Dat loopt uit op voortdurend heftige ruzie, zoals ook nu. Eurofielen willen een federaal Europa. Dan zou Europa sterk staan in de wereld. Het tegendeel is het geval. Hoe kan Europa sterk worden met landen die zo sterk sociaal-cultureel van elkaar verschillen. Zuid is failliet zonder de ECB, zonder Noord. Zuid vraagt Noord om structureel geld te gooien in hun bodemloze put. Wordt Europa daar sterk van in de wereld? Lijkt me niet. Juist deze sociaal-culturele discrepantie verhindert de mogelijkheid om financiële problemen te klaren. Het is decennia zo en wordt nooit anders. Dat wreekt zich nu in een Europese Unie die qua opzet niet deugt.

En dan het bekende argument “als we ze niet steunen dan gaan wij ook onderuit”. Hier komt de aap opeens uit de mouw. Men beseft blijkbaar dondersgoed wat er aan de orde is. Men weet dat Zuid failliet is. Maar als zó de kaarten liggen, dan bliksemsnel eruit. We worden al zo lang door Zuid gegijzeld, wordt het dan geen tijd om te zeggen “adios”, “antío”, “addio” en “adeus”. We komen graag nog eens bij jullie op vakantie, als we nog welkom zijn bij jullie. Maar dat zal wel loslopen, want jullie hebben onze centen hard nodig.

“In hoeverre willen we het welzijn van onze samenleving in de waagschaal stellen ten behoeve van het welzijn van een ander land”. Wat is “moreel” verantwoord? Wat willen we met belastinggeld en pensioenpremies van ónze burgers, bedoeld voor hún noden. We moeten eindelijk eens de waarheid onder ogen zien. Ons afvragen of het verantwoord risico is in hetzelfde bootje te varen met landen die in onze ogen nooit deugen, zonnige landen, maar zonder zonnige toekomst. Willen wij daaraan gekoppeld blijven? Of willen we gewoon wel zien wat er van komt?

De Nederlandse pensioensector is als een schip met een vrachtruim gevuld met gouden dukaten. De boot is gammel en nog maar net zeewaardig. Aan het stuurwiel staat een kapitein, een zekere Wouter Koolmees. Het is een sympathieke gozer, maar opvarenden hebben weinig fiducie in hem. IJsbergen doemen op. Ter linkerzijde “hyperinflatie”, ter rechterzijde de EU schuldenberg, verderop begerige klauwen van Zuid-Europese landen en nog verderop Chinese en Russische monsters. Er zijn plannen om deze gammele schuit op te doeken, en te vervangen door kleine sloepjes. Maar dit is een uiterst ongelukkig moment daarvoor. De stuurman, een zekere Klaas Knot, zegt tegen kapitein Koolmees “vaar maar door, we zien aan het einde van dit jaar wel waar het schip strandt.” De opvarenden roepen in koor “niets daarvan! Wat blijft er voor ons over, nadat ‘iedereen’ al een greep in de pot heeft kunnen doen? Stuurman Knot, vertel ons hoe we ondersteund worden! Dit is geen tijd voor ‘wait and see.’” Op de boot roepen een paar economen “verschaf eurobonds!” en een ander “verschaf ESM kredietlijnen! Doe wat!” De ijsbergen komen steeds dichterbij. Kapitein Koolmees en stuurman Knot zien het ook, maar doen niets. Als dit maar goed afloopt! Laat het schip niet tegen een ijsberg varen! Pensioenfondsen, let op uw saeck!

Bent u het met me eens? Of niet? Laat me s.v.p. weten op [email protected].

Mijn beste wensen voor u om deze periode in alle opzichten goed door te komen.

Frits Bosch, auteur van “Risico als obsessie”, “Dat is het risico”, “Wereld op een keerpunt” “Onbehagen bij de elite”, “Schaft ook Nederland zich af?” en “Feminisme op de werkvloer”.