Erdogan is een eigentijdse populist

Mij lijkt dat uit deze vragen nogal wat westers wensdenken spreekt. Zo betitelt The Economist de regerende AK-partij altijd als mildly islamist, alsof we hier met een soort islamitisch CDA te maken hebben. Voor het Britse zakenblad hoort Turkije dan ook bij Europa, zoals ook Rusland dat doet (en thuisland 'Britain' niet). De vraag of Turkije van het Westen afdrijft, is daarmee nog niet beantwoord. De moderne Turkse republiek, die seculier was en door het leger werd geleid, had een autoritaire staatsfilosofie en was tegelijk een betrouwbaar NAVO-bondgenoot. Moestafa Kemal Atatürk, in 1923 de grondlegger van de moderne Republiek en de 'vader der Turken', was pro-westers, maar een democraat kon je hem niet noemen. Maar het Westen heeft vele strategische bondgenoten gehad die niet door de democratische beugel konden, zoals de sjah van Iran en de presidenten Sadat (die eerst pro-Moskou was) en Mubarak van Egypte.

Kemal Atatürk was een officier, hoorde bij de beweging van de Jong-Turken, en groeide uit tot een echte leider dankzij zijn successen op het slagveld (tégen de westerse mogendheden en tegen Griekenland). Zijn grootheid zat erin dat hij zijn volk desondanks in westerse richting wees. Hij maakte ook een einde aan het kalifaat en drong de islam terug naar de privé-sfeer, wat in de Turkse verhoudingen op repressie neerkwam. Daarom beschouwen de aanhangers van Erdogan zich tegenwoordig als de 'echte seculieren'. De onderdrukking van de islam zou in strijd zijn met de godsdienstvrijheid en het karakter van het land, dat voor achtennegentig procent islamitisch is. Daarentegen was het voormalige Ottomaanse Rijk een lappendeken van verschillende volken en godsdiensten. Hier wreken zich de religieuze en etnische zuiveringen die zich de vorige eeuw in de moderne Turkse republiek hebben voorgedaan.

Veel waarnemers worden niet moe om uit te leggen dat de huidige onlusten vooral niet om de tegenstellingen tussen het seculiere en het gelovige kamp gaan. Met andere woorden: de islam staat erbuiten. Dat lijkt mij onzin. Ik ken Turkije een beetje, en als er mij iets van de op het Westen gerichte bovenlaag is bijgebleven, dan is het hoe anti-islamitisch die was. Wat zich de afgelopen weken aan demonstranten heeft gemeld, is een bonte stoet van groeperingen die zich allemaal storen aan het autoritaire karakter van Erdogan, tot de aanhangers van de omstreden in Amerika levende islamitische prediker Fethullah Gülen aan toe. Natuurlijk vindt hier een machtstrijd plaats, waarbij de oppositie probeert om Erdogan uit het zadel te lichten. Dat hij het gezicht is van de Turkse politieke islam maakt hem voor de oppositie tot een doelwit op zich. Daarbij heeft Erdogan de laatste jaren zelf vele vijanden gemaakt, vooral binnen het leger, dat zich als bewaker van de seculiere staatsordening ziet en allerlei topfiguren vervolgd zag worden die vroeger de lakens uitdeelden. De kemalisten moesten plaatsmaken voor aanhangers van de AK-partij.

Dat de Turkse politiek door complotdenken gekenmerkt wordt, en sterk ideologisch is gekleurd, zorgt voor nog meer rookgordijnen. Iedereen interpreteert het conflict zoals het hem uitkomt. Maar er kan dacht ik geen misverstand bestaan over het symbolische karakter van de huidige krachtmeting. 'Taksim' staat van oudsher voor het op Europa georiënteerde deel van Istanbul (in de negentiende eeuw nog grotendeels een backwater waar diplomaten uit de beschaafde wereld helemaal niet naartoe wilden) en het zwoele nachtclubleven dat de Oriënt ook kent. Erdogan wilde in zijn tijd als burgemeester van Istanbul al een grote moskee bouwen op het Taksimplein en daar alle dranklokalen sluiten. Dat wil hij nog steeds en dat is een uitdaging aan alles wat zich in Turkije als werelds en islamkritisch beschouwt. Natuurlijk gaat deze strijd eerst en vooral over de islamisering van Turkije die onder Erdogan in rap tempo voortschrijdt. Het is idioot dat te ontkennen. De demonstranten drinken niet voor niks Efes-bier.

Turkije is echter geen Iran en zal dat ook onder Erdogan niet worden. Om de simpele reden dat Erdogan wel degelijk door een meerderheid van de Turken op democratische wijze is gekozen en zijn verkiezingssuccessen zijn gebaseerd op de opkomst van Turkije als emerging market in de wereldeconomie. Het verbluffende van de Turkse islam is hoe modern die is, moderner dan de kemalisten aan wie de oude corrupte republikeinse orde kleeft. Niet dat de AK-partij van alle smetten vrij is, maar zij wordt wel door een nieuwe zelfbewuste ondernemersklasse gedragen met aanhang in de provincie die minder verkrampt staat tegenover religie. De islamisten hebben binnen de Turkse republiek hun eigen infrastructuur opgebouwd, met eigen massamedia, onderwijsinstellingen en multinationals. In die zin bouwen zij voort op oude staatsstructuren van het kemalistische Turkije, en zetten die op even autoritaire wijze naar hun hand. Dat nieuwe dynamische Turkije met een zelfbewuste islam dat de laatste tien jaar is komen bovendrijven, is een wereld die vijfentwintig jaar geleden nog helemaal niet bestond. Dat is ook een uitdaging aan ons westerse wereldbeeld, dat moeite heeft om zich voor te stellen dat de islam ook modern (en niet alleen middeleeuws) kan zijn.

Zelf denk ik dat je Erdogan het best kunt begrijpen als een eigentijdse populist. Net als Vladimir Poetin en Silvio Berlusconi (zie foto) weet hij zich gesteund door 'het volk', dat wil zeggen een meerderheid van de bevolking die met hem wegloopt omdat zij het 'beter' heeft gekregen. Erdogan is in zoverre een democraat dat hij democratisch aan de macht is gekomen en steeds verkiezingen 'wint'. Vandaar dat hij over de plannen met het Gezi Park bij het Taksimplein ook rustig een referendum kan uitschrijven, want de uitslag staat bij voorbaat vast: Erdogan wint. Ook in zijn diskwalificaties van de demonstranten doet hij sterk aan Poetin en Berlusconi denken. Het zou hier om terroristen gaan, om linkse activisten, om decadenten, om homo's. Dat hij de hand van 'het buitenland' aan het werk ziet, en liberale westerse media (zoals The Economist, die altijd mild over Erdogan was, maar van Berlusconi niks moest hebben), is klassiek, zoals ook altijd 'de joden' genoemd worden. Van oudsher staan de joden voor statenloos en kosmopolitisch, en tegenwoordig voor Israël en een door Amerika gesteund imperialistisch en anti-islamitisch zionisme. Erdogan weet zijn vijanden te vinden en te benoemen, en zijn aanhang vindt het prachtig. Ik denk dat hij door de onlusten en zijn krachtdadig optreden daartegen zijn positie gaat versterken. Hij zal het Turkse volk de keuze voorhouden tussen 'hemzelf en de chaos'.

Ook dat is klassiek, hetzelfde deed Charles de Gaulle na de studentenopstand van mei '68. Hij won daarop de verkiezingen, maar was ook binnen een jaar weg en kreeg 'de geest van '68' niet meer in de fles. Ik wil niet zeggen dat het met Erdogan net zo zal gaan. De Gaulle - die de Fransen weer trots gaf op zichzelf - was een oude man van het verleden, waar Erdogan nog steeds een man van de toekomst is. Daarbij is Turkije geen Iran, en Frankrijk - waarvan de kemalisten de seculiere staatsordening hadden afgekeken - is het ook niet. Erger, die strikte scheiding tussen kerk en staat is in een democratiserend Turkije onhoudbaar gebleken. Waar dat toe leidt, weten we niet. Maar het perspectief op een Turks EU-lidmaatschap lijkt met het assertieve populisme van Tayyip Recep Erdogan definitief achter de horizon verdwenen.