Cultuur en economie

Wanneer je constateert dat het succes van een onderneming mede veroorzaakt wordt door zoiets ongrijpbaars als ‘de bedrijfscultuur’ zal niemand je scheef aankijken. Maar als je iets soortgelijks stelt ten aanzien van het succes van landen, dan ligt dat een stuk gevoeliger.

Een invloedrijk boek dat de verschillen in welvaart tussen landen probeert te verklaren is Why Nations Fail van Daron Acemoglu en James Robinson. Cultuur is volgens hen geen doorslaggevende factor. “Kijk naar de Korea’s” zeggen ze. Noord en Zuid hebben een identieke culturele achtergrond maar de verschillen in welvaart zijn immens. Iedereen begrijpt dat dit komt door het communisme ten noorden van de 38^e breedtegraad. Dit voorbeeld levert echter geen bewijs dat cultuur er niet toedoet. Maar daar denken de auteurs anders over. Het zijn de afwezigheid van corrupte regeringen (extractive elites) en de aanwezigheid van goed functionerende maatschappelijke instanties (inclusive institutions) die burger – en eigendomsrechten garanderen die doorslaggevend zijn. Nu ben ik het volledig met Acemoglu en Robinson eens dat dit cruciale factoren zijn maar dat cultuur bij dit alles nooit en nergens een rol speelt lijkt me een iets te makkelijke conclusie. Want die goed functionerende instanties komen natuurlijk niet uit de lucht vallen. Zij zijn doorgaans het product van jaren ontwikkeling en reflecteren maatschappelijke waarden en normen en dus cultuur. En zoals Acemoglu zelf in een interview aangaf, je kunt die inclusive institutions niet zomaar exporteren naar landen waar ze niet aanwezig zijn. Ze moeten vanuit de maatschappij zelf ontstaan en gedragen worden. Je zou kunnen zeggen, er is een cultuuromslag voor nodig.

Cultuur heeft te maken met hoe mensen zich gedragen en met elkaar omgaan. Met of zonder inclusive institutions, een land waar de bevolking een groot deel van de dag qat kauwend wenst door te brengen zal het economisch altijd afleggen tegen landen waar meer uren wordt gewerkt. Cultuur gaat ook over het onderhouden en doorgeven van waarden en krijgt niet alleen vorm in muziek of literatuur maar ook in de aard en inhoud van onderwijs, de inrichting van maatschappelijke instanties en wetgeving. En uiteraard heeft dit gevolgen voor de mate waarin mensen zich kunnen ontplooien en productief kunnen zijn. Natuurlijk heeft dit alles invloed op de welvaart van een land of regio.

The Wealth and Poverty of Nations van David Landes geeft een bredere analyse dan Why Nations Fail. Naast politiek minder gevoelige factoren als de geografische ligging of het beschikken over natuurlijke hulpbronnen identificeert Landes ook het culturele kapitaal van een land als van invloed op economische vooruitgang. De gelijkheid van man en vrouw en het openstaan voor nieuwe denkbeelden zijn volgens hem cruciale factoren. De enorme economische vooruitgang in Europa van de laatste eeuwen is mede te danken aan de opkomst van de wetenschap en de verwerping van oude dogma’s tijdens de renaissance.

Cultuurrelativisten zitten in een onmogelijke intellectuele spagaat. Aan de ene kant prediken zij het belang van tolerantie en verwijten bepaalde politici een gebrek daaraan, vaak verwijzend naar het belang hiervan bij het aangaan van internationale (economische) betrekkingen. Maar als in bepaalde andere culturen stromingen aanwezig zijn die evident intolerant zijn ten opzichte van andersdenkenden, minderheden of vrouwenemancipatie dan zou dat niets te maken kunnen hebben met de economische situatie aldaar. Een onhoudbare stelling. Intolerantie botst met het openstaan voor nieuwe ideeën en het ongeacht afkomst of achtergrond geven van kansen aan hen die daarvoor de talenten hebben.

Gelukkig is cultuur geen genetisch vastgelegd gegeven. Cultuur betreft een overdraagbaar stelsel van waarden en normen. Culturen kunnen dus veranderen. Ooit was de Islamitische wereld een vruchtbare bodem voor wetenschappelijke vooruitgang. Vandaag de dag registreert Israël meer patenten dan alle Arabische landen samen. Waardering van en voor onderzoek, kennisverwerving en kennisoverdracht zijn cultuuruitingen en belangrijke bronnen van welvaartsgroei. In Egypte, waar ik met enige regelmaat werk zie ik dat dit besef bij veel jongeren leeft, zeker bij jonge vrouwen. Dat is hoopgevend maar de weg naar voren is lang.

Economisch succes wordt mede bepaald door cultuur. Dat ontkennen helpt niemand. Wat helpt is een eerlijke, kritische en open houding. Ook ten aanzien van onze eigen cultuur. Een volk dat massaal laveloos met een bos wortelen op het hoofd staat te lallen bij bocht zeven zal het ooit gaan afleggen tegen anderen die in plaats daarvan nog eens wat elementaire wiskunde tot zich nemen. En als de keuzes van de bestuurlijke elite van dat volk ook nog eens worden gedomineerd door een cultuur van politieke correctheid waar de irreële wens de vader is van de besluitvorming, dan zullen economische groei en welvaart er zwaar onder lijden.

Ewoud Jansen is econoom en publicist. @ewoudjansen