Angela Merkel in Kiev

Vandaag is de vijfenzeventigste verjaardag van het Molotov-Ribbentroppact, de opmaat naar de Tweede Wereldoorlog. Morgen is het onafhankelijkheidsdag in Oekraïne. En waar is Angela Merkel? In Kiev.

De symboliek is niet mis te verstaan. Met het duivelspact van 23 augustus 1939 spanden Hitler en Stalin niet alleen samen tegen de westerse democratieën, op zich al een grote schok, maar verdeelden zij Midden- en Oost-Europa in enkele geheime protocollen ook onder elkaar. Dat bleek pas in september, toen Nazi-Duitsland eerst Polen aanviel, wat Groot-Brittannië en na enig aarzelen ook Frankrijk ertoe bracht om Hitler de oorlog te verklaren, waarna de Sovjet-Unie drie weken later de oostelijke helft van Polen bezette. Nog steeds een nachtmerrie voor Polen, de Baltische staten en Roemenië. Tsjechoslowakije was eerder al door de gehaktmolen gegaan, eerst in München in september 1938, toen het voor de lieve vrede het Sudetengebied aan het Derde Rijk moest afstaan, en later in maart 1939, toen Hitler Praag innam en in Slowakije een marionettenbewind installeeerde.

Dat bondskanselier Merkel uitgerekend dit weekend in Kiev doorbrengt, is niet alleen bedoeld als hart onder de riem voor de Oekraïeners, maar ook als steun voor alle andere Midden- en Oost-Europese staten die zich door de intimidatiepolitiek van Vladimir Poetin bedreigd voelen. Het laat bovendien aan de andere westerse landen zien waar het nieuwe Duitsland staat. Er bestond in het Westen gerede twijfel of Duitsland bereid zou zijn om de eigen profijtelijke handelsrelaties met Rusland te riskeren nu Poetin met economische sancties (die Merkel vooralsnog niet wil opvoeren) onder druk moet worden gezet. Van oudsher bestaat er een Schicksalgemeinschaft tussen Duitsers en Russen en het ontbreekt ook in het nieuwe Duitsland niet aan invloedrijke 'Putinversteher'. Daartoe behoren de oud-kanseliers Helmut Schmidt en Gerhard Schröder, die bij Gazprom op de loonlijst staat en zijn zeventigste verjaardag in St. Petersburg vierde, terwijl ook Helmut Kohl - sinds het rondkrijgen van de Duitse eenwording in de zomer van 1990 tijdens een ontmoeting in de Kaukasus dikke vriend met Michael Gorbatsjov - om meer begrip voor de Krim-politiek van Rusland vroeg. Maar Wolfgang Schäuble, de rechterhand van Merkel, behoort daar duidelijk niet toe. De Duitse minister van Financiën heeft de Russische annexatie van de Krim van begin af in verband gebracht met de veroveringspolitiek van Hitler in het Sudetenland en nog veel meer, wat in Duitsland nogal wat misbaar oogste. Zonder overigens tot een directe vergelijking te willen overgaan (zo dom is Schäuble naar eigen zeggen niet), maar daarmee was de toon wel gezet.

Ondertussen mogen we zeggen dat Rusland de draad naar Duitsland aan het verliezen is. Anders dan vaak is beweerd, is Merkel helemaal niet zo aarzelend als het om Poetin gaat. Na haar bestudeerd afwachtende houding na de vliegramp met de MH-17, was er in Nederland nogal wat teleurstelling over de grijze opstelling van Merkel, maar haar bezoek aan Kiev kan niet anders worden uitgelegd dan als een duidelijke waarschuwing aan het adres van Moskou. Niet dat de Duitsers alle deuren naar Moskou zullen willen dichtgooien, dat deed zelfs Konrad Adenauer niet in de donkerste dagen van de Koude Oorlog. Maar sinds SPD-kanselier Willy Brandt zijn Neue Ostpolitik begon, een onafhankelijke koers van de Bondsrepubliek tegenover Moskou die door CDU-politici werd voortgezet, is de verhouding tussen Duitsers en Russen niet zo koel geweest. Dat is van eminente, en misschien ook omineuze, betekenis. Het verlies van 'de draad naar Rusland', die door Bismarck angstvallig werd vastgehouden, geldt als een van de belangrijkste ontwikkelingen in het voorspel tot de Eerste Wereldoorlog. Daarna brachten de vaak geheime toenaderingen tussen Duitsers en Russen louter onheil voor de rest van Europa. Denk aan Lenin, die in 1917 met steun van de Duitse oorlogsleiding vanuit Zwitserland naar Petrograd mocht doorreizen om revolutie te maken. Daarna kwam het drieluik Brest-Litovsk (1918), Rapallo (1922) en Molotov-Ribbentrop (1939). Pas met de inbedding van de Bondsrepubliek in westerse samenwerkingsverbanden als de NAVO en de EU, waarbij de Duitsers plechtig bezworen nooit meer tot een alleingang in Europa over te gaan, werd de verhouding tussen Moskou en Bonn/Berlijn minder explosief. Maar zij zal door de rest van Europa en ook in Washington altijd met argwaan worden gevolgd.

In deze context is het bezoek van Merkel aan Kiev extra saillant. Eurosceptici in Oost en West gaven de EU steeds de schuld van de verslechterende verhoudingen tussen Rusland en Oekraïne. Door een vrijhandelsverdrag met Kiev te willen sluiten, zou Brussel de Russische belangen hebben genegeerd en Moskou voor het hoofd hebben gestoten. Daarvoor werd ook vaak het optreden van brave europolitici als Guy Verhofstadt en Hans van Baalen op de Maidan in Kiev als bewijs aangevoerd. Een groteske omkering van zaken, voor wie de intimidatiepolitiek van Poetin tegen Oekraïne van het laatste half jaar heeft gevolgd. Waarbij we ook moeten bedenken dat juist Duitsland en Frankrijk op de NAVO-top in maart 2008 in Boekarest hun veto uitspraken over een mogelijk lidmaatschap van Oekraïne en Georgië.

Over de houding van Europa, en dan vooral van zijn commerciële partners in Duitsland, Frankrijk en Nederland, had Poetin tot deze zomer niks te klagen. Het Kremlin is al jaren op herstel van de invloedssfeer van de voormalige Sovjet-Unie uit, te beginnen in het 'nabije buitenland'. Daarbij spelen de Krim en de (heilige) band met Oekraïne een bijzondere rol. Het angstaanjagende is dat Poetin, nu hij zich zo duidelijk in de kaarten heeft laten kijken, niet meer terug kan zonder enorm prestigeverlies. Prestigeverlies dat hij als zelfbenoemde redder van het heilige Rusland ten koste van alles zal willen voorkomen. Daarom is het bezoek van Merkel aan Kiev zowel een terechtwijzing van als een uitdaging aan Poetin. Het laat zien dat het nieuwe Duitsland niet meegaat in de mystieke machtsambities van 'het nieuwe Rusland' (de term Novorossiya is een rechtstreekse bedreiging voor heel Oost-Europa) en die een halt wil toeroepen. Dat Merkel daarbij de Oekraïeners een hart onder de riem wil steken, is historisch gezien minstens zo opvallend. Want in de zomer van 1941, toen Hitler het verdrag met Stalin had opgezegd en met de operatie Barbarossa de Sovjet-Unie was binnengevallen, stonden de Oekraïeners aanvankelijk juichend langs de kant om de Duitsers als bevrijders in te halen.

We kunnen er zeker van zijn dat de propaganda van het Kremlin het bezoek van Merkel aan Kiev zal aangrijpen om de Oekraïners, en dan vooral de West-Oekraïners, nog meer dan al het geval was als 'fascisten' en 'nazi's' af te schilderen. Dat Merkel zich daardoor niet laat afschrikken, laat zien dat zij uit stevig hout is gesneden. Van ijzer is Merkel misschien niet, maar zij laat ook niet met zich spotten. Wat overigens nog niks zegt over het verdere verloop van deze crisis. Maar het is aan Moskou om in te binden en voorzichtig te zijn, alleen dan valt de reeds half uit de hand gelopen zenuwenoorlog rond Oekraïne nog in diplomatieke banen te leiden. Angela Merkel beseft dat. Van Vladimir Poetin, die vanuit Moskou slechts tandenknarsend kan toekijken hoe zijn nog onervaren Oekraïense tegenspeler Petro Porosjenko de Duitse bondskanselier ontvangt, moeten we dat maar afwachten. Opnieuw geldt: wordt ongetwijfeld vervolgd.