'Hoe komen we van populisme af? Begin met begrijpen wie wij mensen eigenlijk zijn: geëvolueerde apen!'

Een column van Frits Bosch over dé vraag van onze tijd: waardoor komt populisme?

Bas Heijne is een filosoof en auteur die veelvuldig in gesprek gaat met historici, wetenschappers en denkers over de Grote Vragen van Deze Tijd. Heijne breekt al sinds jaar en dag zijn hoofd over de kloof tussen ‘politiek correcten’ en ‘populisten’. Hij reist stad en land af om een antwoord te krijgen op de vraag: wat is de reden is van de opkomst van populisme?

Een waterdicht antwoord kan ik Heijne niet bieden, maar ik ga wel een poging wagen. Het is geen wonder dat Heijne geen antwoord weet te formuleren op zijn brandende kwestie, want hij richt zich slechts op filosofie en laat andere factoren onberoerd. In mijn benadering is de achtergrond van populisme vijfledig: christendom, Marx, schuldgevoelens, media & beeldvorming en globalisering. Ik begin met het christendom.

Wat heeft het christendom met populisme te maken?
Het Christendom zorgt er voor dat we te veel empathie tonen voor mensen waarvoor we enkel compassie zouden moeten tonen: de mensen die verder weg van ons staan. We tonen te weinig empathie voor mensen waarvoor we wel empathie zouden moeten tonen: de mensen dichtbij.

Hoe kan dat, want we zijn helemaal niet meer christelijk?!
Dat is maar betrekkelijk. Het is inderdaad een feit dat één van de meest spectaculaire veranderingen in de naoorlogse Westerse samenleving de secularisering was. Er heeft een razendsnelle uittocht van gelovigen uit kerken plaatsgevonden na 1960. Geloofsafval heeft zich eerder in de geschiedenis voorgedaan en wordt gezien als een bijverschijnsel van de Verlichting, ontwikkeling van wetenschap (Darwin!), industrialisering en modernisering. De snelheid waarmee de secularisering plaatsvond heeft ons verwonderd. Het zou echter een misverstand zijn te denken dat het Christendom ons definitief verlaten heeft. Een godsdienst die een kleine tweeduizend jaar ons doen en laten heeft bepaald laat zich niet zomaar uitvlakken. Christelijke waarden zitten nog steeds diep in ons brein genesteld. De belangrijkste christelijke waarde ‘naastenliefde betrachten’, ofwel ‘empathie tonen’, is de mooiste waarde, maar tevens de waarde die bijdraagt aan de kloof: mensen die vinden dat je meer empathie moet tonen voor mensen ver weg (de politiek correcten) en mensen die dat niet wenselijk vinden (de populisten). Dit speelt met name bij de immigratieproblematiek.

Wat is empathie?
Empathie is te omschrijven als het indringend inlevingsvermogen, men duikt in de pijn van de ander.

Wat is compassie?
Compassie is mededogen, men gaat naast iemand staan met gevoelens van begrip, betrokkenheid en warmte.

Tonen wij te weinig empathie voor mensen ver weg?
Prof. Louise Fresco van Wageningen Universiteit bevestigt dit. Zij schrijft dat Nederland empathie is kwijtgeraakt. Dus: wat mankeert ons? We hebben het beste met de wereld voor, maar ook Barack Obama zei dat we in een cultuur leven die empathie ontmoedigt. We zouden volgens Obama meer empathie moeten tonen. Hij had het over ‘the empathy deficit”. Bij hem zat dat wel goed met 400.000 dollar voor een uurtje spreekbeurt. Loopt lekker op als je er drie op een dag doet. Ik heb niet gehoord dat hij uit empathie iets van die opbrengst weggaf; over ‘empathy deficit’ gesproken. Van Fresco horen we ook niet dat ze veel empathie toont voor ‘mensen ver weg’. Practice what you preach, or shut up!

Bevestigen psychologen dat we te weinig empathie tonen?
Nee, integendeel. De vermaarde Amerikaanse psycholoog prof. Paul Bloom, McGill, Montreal, bestrijdt dat we meer empathie moeten betrachten. Ik heb de eer gehad hem te spreken over onze empathie en heb daarvan verslag gedaan in “Schaft ook Nederland zich af?”. Bloom meent dat westerlingen niet te weinig, maar juist te veel empathie tonen en aan empathiewaan lijden. In zijn boek “Against empathy’ wijst hij er op dat wij westerlingen empathie verkeerd toepassen. Empathie moet volgens Bloom slechts gelden voor degenen die onze ‘echte’ naasten zijn, familieleden en naaste vrienden.

Hoe moeten we mensen ‘buiten familie en kennissen’ qua emotie benaderen?
Die mensen moet je benaderen met een vorm van rationele compassie. En daarbij moet je bedenken wat de consequenties zijn van de compassie die je toont. Je moet de langetermijngevolgen van je handelen goed overzien, een taak voor de overheid. Dat doen we volgens Bloom te weinig. Ons (politiek) handelen is vooral op de korte termijn gericht, dat we pas achteraf rationaliseren en rechtvaardigen. Hij meent dat we onze emoties verkeerd deponeren, waardoor empathie een slechte morele gids is die tot irrationaliteit, foutieve beslissingen en sociale ontwrichting leidt. Wetenschappelijke bevestiging wordt verkregen door PET- en fMRI-scans in zijn laboratorium en die van zijn collegae.

Hoe komt het dat wij westerlingen zo overmatig empathisch zijn?
Dat komt omdat we Christus’ boodschap van naastenliefde verkeerd begrijpen. Jezus zei :“hebt elkaar lief”. Prachtig, maar dient naastenliefde dan niet voor allen in gelijke mate te gelden, zoals Bloom suggereert? In de Bijbelse parabel van de Barmhartige Samaritaan vertelt Jezus dat twee hooggeplaatste Joden, een priester en een Leviet, weigeren hun handen vuil te maken aan een slachtoffer van een geweldsmisdrijf langs de kant van de weg. Maar een Samaritaan, een destijds door de Joden geminacht volk, is wél hulpvaardig en toont naastenliefde. De Samaritaan helpt hem op zijn ezel en brengt hem naar de dichtstbijzijnde herberg om verzorgd te worden, waarna de Samaritaan zijns weegs gaat. De strekking is dat je de ander helpt, ook al komt het je niet goed uit.

Is het schadelijk dat we menen iedereen op aarde leven evenveel empathie te schenken?
Ja. Het is volgens Bloom een ernstig misverstand en leidt tot veel extreme ellende. Empathie is dan een slechte morele gids. Het geeft ons een goed en superieur gevoel en is uiteindelijk egoïstisch. Het ontbeert verhoudingen en is vertekend. Het is een valkuil. Echt altruïsme kent de natuur niet: het draait om natuurlijke selectie en voortplanting. Naastenliefde betekent compassie voor de medemens en zich medeverantwoordelijk voelen voor het welzijn van de medemens. De Samaritaan nam het slachtoffer niet mee naar zijn huis en zei niet tegen hem: “dit is mijn huis, ik verstrek je bed, bad, brood. Je kunt hier onbeperkt blijven, op mijn kosten.” De Samaritaan bood het slachtoffer wel opvang in de regio, de herberg, en ging daarna zijn eigen weg. De conclusie is dat de christelijke moraal zoals wíj die hanteren mank gaat. Het leidt tot empathiewaan en “wir schaffen das nicht” en tot problemen omdat het lange termijn rationaliteit ontbeert.

Maar apen steunen toch ook de groep?
Etymoloog en apenspecialist prof. Frans de Waal ondersteunt de visie van Paul Bloom. De Waal: “We leven in de eeuw van empathie”. De Waal wijst ons er op dat mensen (‘de mens’) doorontwikkelde apen zijn met een apelijk oerinstict. Chimpansees beschermen hun eigen groep en weren buitenstaanders. Hun begrip voor anderen is volgens De Waal ‘een kwestie van gradatie’: empathie voor familie, compassie voor naasten in de groep, maar veel minder voor chimpansees erbuiten. Ons apelijk oerinstinct is door de eeuwen ondergesneeuwd geraakt door wetenschap, religie en ideologie.

Hoe komen we van populisme af?
Een goed begin dat we moeten begrijpen wie wij als mens eigenlijk zijn. We zijn geëvolueerde apen. Onze betrokkenheid c.q. compassie voor de ander dient gradaties te kennen: empathie voor de familie en naaste vrienden, compassie voor mensen buiten die groep. Onze christelijke gevoelens dienen gradaties te kennen. Als we ons dat niet goed bewust zijn, dan blijft gaat het in ons brein alle kanten op. Dan blijft de kloof, die we zo verfoeien, bestaan. Als er een hulpbehoevende op de stoep staat is het voor een individu lastig om naar de nabije herberg te verwijzen, opvang in de regio. Deze rationaliteit kun je niet van individuen verwachten. Het is ook de taak van de overheid om hiervoor de kaders aan te geven.

Frits Bosch, auteur van “Risico als obsessie”, “Dat is het risico”, “Wereld op een keerpunt” “Onbehagen bij de elite”, “Schaft ook Nederland zich af?” en “Feminisme op de werkvloer”.