Partij van de Arbeid, waar ging het mis? De illusie van de maakbare samenleving (1)

“Het liberale verhaal, het marktdenken, die VVD-mentaliteit: het is over de datum. We snakken naar iets anders. Het is tijd voor een optimistischer en vrolijker verhaal. En als ik zeg: ‘het gaat om de zorg en het onderwijs’, dan wordt gezegd, ‘nee, het gaat om het systeem, de grote bedrijven’. Ik zeg u: we kunnen de macht van het marktdenken breken”, zei partijleider Lodewijk Asscher op 17 november 2018 en hij heeft het sindsdien herhaald. Het is duidelijk: de PvdA wil afstand nemen van het liberale denken. Maar de partij heeft nog geen goed verhaal. Enkel afstand nemen van het liberale gedachtegoed is wel erg mager. Hoe is het gekomen dat de ooit machtige sociaal democraten zo in de lappenmand verkeren?

Jan Schaefer: "Is dit beleid of is hier over nagedacht?" en "In gelul kun je niet wonen” waren gevleugelde uitdrukkingen van Jan Schaefer (1940-1994). Je zou hem de laatste populist van de PvdA kunnen noemen. Schaefer was voordat hij in de Amsterdamse gemeentepolitiek in ging banketbakker. Als buurtactivist in de jaren zestig droeg hij bij aan het verhinderen van grootschalige sloop in de Amsterdamse wijk De Pijp die de bouw van kantoren en luxe appartementen en de aanleg van een brede boulevard in de Ferdinand Bolstraat, mogelijk moest maken. Hij had het hart op de juiste plaats, maar het partijpresidium vond zijn uitspraken 'onwelvoeglijk taalgebruik'. Dit waren nog eens tijden. Schaefer stierf jong en miskend.

Als PvdA-icoon, en volgens minister Henk Vredeling ‘supernationalist’, geloofde Joop den Uyl in een ‘maakbare samenleving’. En diverse PvdA’ers geloofden dat met deze bevlogen politicus. Hoe naïef is dit gebleken. Midden jaren zestig van de vorige eeuw deed zich in de Nederlandse maatschappij een belangrijk keerpunt voor, die een diepe voren heeft getrokken door het sociale en politieke denken, het ‘nieuwe linkse denken’. Het leidde tot een grote verdeeldheid in de PvdA en in de samenleving die vandaag de dag nog steeds herkenbaar en voelbaar is.

Jan-Peter Balkenende, premier van Nederland van 2002 tot 2010, zei ooit dat de maakbaarheids­gedachte van de samenleving verleden tijd is: ‘Zowel de samenleving als de economie laat zich niet maken’. Sindsdien wordt ‘de maakbare samenleving’ een illusie genoemd en je bent een naïeveling als je erin gelooft. Maar als de samenleving niet maakbaar is, wie maakt de samenleving dan? Mensen maken en hermaken voortdurend de samenleving. Maakbaarheid is nooit weggeweest, maar alleen veranderd in een ander soort maakbaarheid. Balkenende deed de Keynesiaanse werkloosheidsbestrijding af met ‘de conjunctuur laat zich niet managen’ en was tegelijkertijd een voorstander van ‘activerend arbeidsmarktbeleid.’ Maakbaarheid van de samenleving bestaat nog steeds, maar niet de maakbaarheid die Balkenende wellicht bedoeld heeft - een planmatige maakbaarheid op een termijn van vijf jaar. De huidige ontwikkelingen van onder meer de technologie belemmeren een dergelijk langeretermijnsmaakbaarheid.

Opvallend is dat voormalig CDA-politicus van de jaren ‘80 Bert de Vries (1938) in zijn boek ‘Ontspoord kapitalisme’ afstand neemt van alles wat ‘maakbaar’ leek, inclusief de EU. Politieke illusies zijn De Vries ontnomen. Hij is nu aan het einde van zijn looptijd en komt er achter dat vrijwel alles wat hij voorstond in de praktijk averechts werkt. Hij is veel te ambitieus geweest met een roze bril op. Hij is ingehaald door de realiteit en dat realiseert hij zich. Dat realisme is bij de PvdA nog niet doorgedrongen. Dat komt nog wel. Of niet, dat kan natuurlijk ook...