Waarom stortte het Sovjetcommunisme in?

Voor ons staat vast dat het communisme een dwaalleer was; Ronald Reagan noemde de Sovjet-Unie zelfs een 'evil empire' en 'een aberratie in de geschiedenis'. Begin jaren tachtig kreeg hij daarvoor van gerenommeerde Sovjetexperts nog op z'n kop. Reagan zou Koude Oorlogsretoriek bedrijven en een simplistisch wereldbeeld hebben. Maar doordat de Sovjet-Unie roemloos ten onder ging, stonden de experts in hun hemd en boekte het kapitalisme een toentertijd voor onmogelijk gehouden triomf. Ik herinner me die jaren nog goed. Niet alleen had niemand de val van de Berlijnse Muur voorspeld (begin 1989 had de NAVO nog tot de modernisering van korte-afstandsraketten besloten), maar velen gaven de Sovjet-Unie nog wel tachtig jaar. De CIA overschatte consequent de economische groei van de Sovjeteconomie en zij was de enige niet. Dat de DDR praktisch failliet was, was de West-Duitse inlichtingendienst die er met haar neus bovenop zat ontgaan. Lange tijd gold de DDR als de achtste industriële mogendheid ter wereld, een powerhouse binnen de Comecon. De snelle ineenstorting na de val van de Berlijnse Muur kwam ook voor de Bondsrepubliek (die voor de kosten mocht opdraaien) als een schok.

De ineenstorting van het Sovjetcommunisme laat zich dus makkelijk verklaren uit de blootstelling met de wereldeconomie, waarop het niet kon concurreren. Maar decennialang had de Sovjet-Unie zich daarvan afgeschermd en golden er in Oost-Europa andere wetmatigheden. In de jaren zeventig hadden de Russen het zelfs nog nooit zo goed gehad. Onder Leonid Brezjnev trad er voor het eerst enige stabilteit in hun door elkaar geschudde levens in, en ontstond er enige bescheiden welvaart, met een flat, een ijskast en een (na een lange wachtlijst) auto. Bovendien was er volledige werkgelegenheid, wat weliswaar neerkwam op 'u doet alsof u werkt, dan doen wij alsof wij u betalen', maar toch een vorm van bestaanszekerheid opleverde die er voordien niet was. Wie wist hoe het (voorspelbaar geworden) systeem werkte, kwam zijn dagen wel door en stak nog eens wat wetenswaardigheden van medeburgers op in de lange rijen voor de staatswinkels. Dat kun je als inefficiënt en oneconomisch afdoen. Maar voor de meeste Sovjetburgers was het beter dan niks, en ook beter dan de onzekerheden die het leven van het postcommunistische tijdperk met zich meebrachten. In de tijd van Brezjnev heersten de wetten van het 'brezjnevisme'. Volgens de in 1978 naar München uitgeweken schrijver Aleksandr Zinovjev, een (absurdistisch) Sovjetsocioloog en wetenschapsfilosoof, was dit een stabiel systeem.

Waarom is dit dan toch ingestort? Zinovjev zal wijzen op Michail Gorbatsjov, die met zijn 'gorbatsjovisme' tegen de logica van het Sovjetsysteem inging en de zaak te gronde heeft gericht. Glasnost (openheid) en perestrojka (hervorming of opschudding) die het Sovjetsysteem van nieuw elan moesten voorzien en hadden moeten 'vervolmaken', maakten krachten los die het niet kon beheersen. Gorbatsjov, bij zijn aantreden nog een overtuigd leninist die in de superioriteit en de hervormbaarheid van het 'vastgelopen' communisme geloofde, werd daardoor overmeesterd. Op zich was dat niet zo vreemd. Velen - onder wie Zinovjev - voorspelden dat wat Gorbatsjov van plan was niet kon. Het gorbatsjovisme ging in tegen de logica van het brezjnevisme. (Beide begrippen hadden overigens niks met economie te maken.) In het Westen waren veel experts bang dat Gorbatsjov vanwege zijn gedurfde hervormingskoers gewipt zou worden en voor een hardliner van de oude stal plaats moest maken. Maar toen die coup in augustus 1991 kwam, was die knullig op touw gezet en kwam die veel te laat. Waarna Boris Jeltsin zijn kans greep, Gorbatsjov 'redde' en vervolgens de CPSU en de hele Sovjet-Unie ophief. Een in de wereldgeschiedenis nog nooit eerder vertoonde implosie en goed te verklaren uit een systeem dat alle puf had verloren en als een kaartenhuis ineenzeeg.

Maar waren hier nu economische wetmatigheden aan het werk? In China trok de partijleiding andere conclusies en onderdrukte in juni 1989 na een bezoek van Gorbatsjov aan Peking het studentenprotest op het Plein van de Hemelse Vrede. In China heerst tegenwoordig een vorm van staatskapitalisme, een richting die in 1979 onder Deng Xiaoping is ingeslagen, maar de partij is er nog altijd de baas. De economie wordt nog steeds politiek aangestuurd en er heerst een enorme corruptie, met geweldige rijkdommen voor de partijbazen en hun famileleden die het breed laten hangen. Dat er tegenwoordig Ferrari's en andere luxebolides door Peking scheuren, hadden we vijftig jaar geleden toen het maoïstische China massaal op de fiets ging niet kunnen voorzien. Zulke luxebolides scheuren overigens ook door Moskou, na de val van het Sovjetcommunisme een van de duurste steden ter wereld. Erg economisch kun je dat nog steeds niet noemen. Net als in de Sovjettijd zuigt Moskou driekwart van het staatsbudget op. Vijftien pocent is voor Sint Petersburg (het vroegere Leningrad), de rest voor de rest. Als je het mij vraagt is Rusland nog even inefficiënt en verkwistend als in de Sovjettijd, maar voor economen geldt het land inmiddels weer als 'emerging market'. China heet zelfs de toekomst te hebben en veel experts voorspellen dat de Chinese economie het komende decennium de Amerikaanse in omvang inhaalt. Wat ook weer doet denken aan de dagen dat Nikita Chroesjtsjov de Verenigde Staten bezocht, en eind jaren vijftig Richard Nixon voorhield dat de Sovjet-Unie Amerika binnen tien jaar voorbij zou streven. 'We will bury you,' zei hij er nog bij.

Dat liep dus even anders. Maar de Sovjet-Unie is niet door economische factoren aan haar eind gekomen, maar door politieke. Neem Leonid Brezjnev. Die hield als Sovjetleider al van mooie auto's. Elk westers staatshoofd dat in de jaren zeventig Moskou aandeed gaf hem een luxebolide cadeau. In het Kremlin stond een hele verzameling. De Amerikaanse journalist Hedrick Smith schreef in 1978 zijn klassieker The Russians waarin een tipje van de sluier werd opgelicht over de formidabele rijkdommen van de rode partijbaronnen. De schrijver, diplomaat, wetenschapper en dissident Michael Voslenski schreef daarover het inzichtrijke boek Nomenklatura. De partij-elite leefde dus helemaal niet volgens de communistische leer, maar baadde in luxe. Zij kon die rijkdommen alleen niet showen, want dat zou de hypocrisie van het systeem te zeer blootleggen. Het bleef bij speciale rijbanen voor partijbazen die in hun zwarte geblindeerde Zils met honderdtwintig kilometer per uur vanaf het Kremlin op het Rode Plein naar hun datsja's op het platteland konden razen. Ik herinner me die beelden uit 1991 toen de coup tegen Gorbatsjov was mislukt. Zij kwamen toen vast te zitten tussen de Lada's in het Moskouse verkeer (dat tijdens de coupdagen gewoon door was gegaan). De coupplegers pleegden ofwel zelfmoord (ook een vorm van zelfopheffing), of probeerden nog met hun staatsbolides naar het vliegveld te ontkomen. Maar echt geloven in de Sovjetzaak deden ze allang niet meer. Hadden ze dat wel gedaan, dan hadden ze Gorbatsjov nooit zo lang zijn gang laten gaan.

Partijbazen die de tijdgeest beter hadden verstaan, kozen toen voor Boris Jeltsin en zijn corrupte familie, die vervolgens korte metten maakte met het Sovjetcommunisme. Veel Sovjetbazen zijn toen in zaken gegaan. Het tijdperk van de tycoons en de biljonairs brak aan, voormalige Sovjetfunctionarissen die hun contacten voor bizniz aanwendden en formidabele rijkdommen verwierven. Die ze nu - en dat was nieuw en fijn en opwindend - ook konden showen. Ook reizen naar het buitenland werd mogelijk, altijd prettig voor de rijken. In Londen werden huizen gekocht, net als in Zuid-Frankrijk, Zwitserland en Cyprus, waar in de casino's nog een gokje gewaagd kon worden, in de negentiende eeuw al een favoriet tijdverdrijf voor de Russische adel.

Je zou hier kunnen spreken van een voortzetting van het communisme met kapitalistische middelen, want Rusland wordt nog steeds leeggeroofd. Alleen gebeurt het nu openlijk. Over sterke man Vladimir Poetin, voormalig geheim agent, deden in Quote in 2007 al geruchten de ronde dat hij de rijkste Europeaan zou zijn. Het heeft zijn populariteit geen schade toegebracht. (Kijk trouwens ook eens naar het laatste model Zil, een geweldig ding.)  Ik denk dat het Sovjetcommunisme niet ten onder is gegaan omdat het failliet was of tegen economische wetmatigheden zondigde, maar omdat de politieke wil om de communistische schijn te handhaven er niet meer was. De partijleiders geloofden er zelf niet meer in (wat Chroesjtsjov in 1959 nog wel deed) en wilden eindelijk eens gaan genieten van de leuke westerse speeltjes die ze om zich heen hadden vergaard en voor het publiek verborgen moesten houden. Die discretie is nu niet meer nodig. Als het op het schaamteloos etaleren van rijkdom aankomt, spelen de Russen tegenwoordig weer helemaal in de superliga mee.