Vragen bij de Krimcrisis

Inleiding

Russische eenheden hebben de Krim ingenomen en de wereld volgt in
spanning en onzekerheid het nieuws. Het is nog te vroeg om definitieve
uitspraken te doen. Maar vragen stellen kunnen we des te meer. De kunst
is daarbij om het een beetje breed te zien, rekening houdend met de
beperkingen en mogelijkheden van onze eigen denkkaders.

Intermezzo: de moderne natiestaat

Dit conflict gaat over grenzen, staten, regeringen, etniciteiten,
en internationale regels. De belangrijkste actor is daarbij de moderne
natiestaat. Het “officiële” begin van die constructie begon in 1648.

Voor 1648 leefden we in het Heilige Roomse Rijk der Germaanse natie, bestuurd door keizer en paus, met de facto enkele onafhankelijke gebieden, zoals de Nederlanden na de Pragmatieke Sanctie (1549).
Echter, de officiële leer was een eenheid van het Rijk, een symbool
voor het Avondland of het Westen. Na een serie slepende oorlogen werd in
1648 de Vrede van Westfalen gesloten. De staten werden soeverein — niet langer stonden ze onder het (al dan niet theoretische) gezag van de keizer.

De kern van de nieuwe internationale ordening was dus niet langer
het idee van een Romeins Rijk met een keizer of paus, maar een nationale
staat — de natiestaat. De staat, dat is een stuk land bestuurd door een
regering die het geweldsmonopolie over dat land heeft en het land naar
buiten toe vertegenwoordigd. Een natie, dat is een groep mensen met een
gemeenschappelijke cultuur, taal, etniciteit, geografie, geschiedenis
en/of geloof. Naties (nationaliteiten) vormden een natuurlijke basis
voor staten (staatsburgerschappen). In de huidige praktijk worden de
woorden vaak door elkaar gebruikt.

Is de Krim belangrijk?

Nogal. Het geeft controle over de Zwarte Zee, en dus toegang voor
Rusland tot de middellandse zee. Daarnaast spelen er diverse
prestigefactoren een rol. Er zijn heel wat oorlogen om gevoerd — bekend
is de Krimoorlog.

Kaart van de zwarte zee. Bron: Wikipedia.

Wie is de regering van Oekraïne?

Omdat de Krim deel uitmaakt van (de)
Oekraïne (zie ook de volgende vraag) is het goed om te weten wie we nu
eigenlijk als de regering moeten opvatten. Want dat is niet helemaal
duidelijk.

Een mogelijk criterium is de democratie van Oekraïne zelf. Volgens dat criterium is de gevluchte president Viktor Janoekovytsj een goede kandidaat. Echter, het parlement oftewel de Raad heeft hem afgezet. Er moeten nog nieuwe verkiezingen komen. Er zijn vragen en onduidelijkheden over de legaliteit van de afzetting.

De alternatieve visie accepteert de legaliteit van de afzetting en de benoeming van Oleksandr Toertsjynov,
voorzitter van het parlement, als waarnemend president. In deze visie
is het parlement dus duidelijk superieur aan de president. Hoewel dat
voor Nederlandse opvattingen normaal is, zijn er veel democratische
modellen waarbij een val van de regering ook moet leiden tot nieuwe
parlementsverkiezingen. Ook die hebben nog niet plaatsgevonden. De
electorale basis voor de huidige interimregering lijkt minimaal te zijn
omdat een flink deel van de bevolking pro-Rusland is. Mogelijk
problematisch is ook de machtsconcentratie van zowel
parlementsvoorzitter als president in de figuur van Toertsjynov.

Ook kun je stellen dat de legaliteit twijfelachtig is omdat het
akkoord dat op 21 februari jl. gesloten werd met behulp van bemiddeling
door de EU al zo snel geschonden is door de pro-Westerse oppositie. Er
was tussen de demonstranten, de politieke partijen en de president
afgesproken dat er nieuwe verkiezingen zouden komen, maar later op de
dag namen de demonstranten de macht over.

Dan is er nog de benadering die uitgaat van de feitelijke situatie.
Die benadering biedt al even weinig houvast. Het westelijke deel wordt
inderdaad benoemd door de door Toertsjynov geleide regering. Het
oostelijke deel komt hier en daar in opstand, bezet op enkele plaatsen
overheidsgebouwen en plant Russische vlaggen. Helemaal los hiervan staat
de Krim, die een eigen geografie en identiteit kent. De Krim wordt nu
feitelijk door Rusland gecontroleerd.

Al met al is het dus niet duidelijk wie Oekraïne regeert. Wat
betreft democratische, juridische en morele argumenten over wie de
regering zou moeten zijn (normatief) is het een lastige discussie. Wel
kun je stellen dat er geen regering is die voldoet aan de eis van
geweldsmonopolie over het hele grondgebied.

Hoort de Krim bij Oekraïne?

Volgens het Westen en Toertsjynov wel. Maar er zijn wel de nodige kanttekeningen te plaatsen:

Samenvattend: de Krim hoort historisch en etnisch meer bij Rusland
dan bij Oekraïne. Staatskundig is de kwestie wat ingewikkelder, maar
zeker niet duidelijk in het voordeel van Oekraïne vanwege de autonome
status van de Krim, het al eerder genoemde geweldsmonopolie, en het
verzoek van de Krim zelf om Russische bijstand. Zelfs als de vraag
“hoort de Krim staatkundig bij Oekraïne” met een volmondig “ja”
beantwoord zou kunnen worden (wat dus nadrukkelijk niet kan), dan nog is
er onduidelijkheid over wie er nu eigenlijk de regering van Oekraïne
is.

Mag Rusland militair aanwezig zijn?

Volgens de EU, Obama en de door het Westen gesteunde Toertsjynov
mag Rusland geen troepen verplaatsen naar de Krim om er militair de
controle over te nemen. Volgens de president van de Krim, Aksenov, mag
dat wel, want die heeft er zelf om gevraagd. Ook de voormalige president
van Oekraïne, Janoekovitsj, heeft om die militaire hulp gevraagd.
Rusland beschouwt zijn aanwezigheid als een morele plicht. China steunt
Rusland daarin.

Ik las ergens dat volgens de BBC de Russen verdragsmatig
toestemming hebben om tot 25.000 troepen op de Krim te plaatsen. Het
huidige aantal Russische militairen ligt nog onder dat aantal.

Er zijn internationale verdragen over e.e.a., maar daarbij is het
wel handig als er duidelijkheid is over wie er de regering vormt. Die
duidelijkheid ontbreekt.

Ook zijn er internationale afspraken over interventie indien een
staat feitelijk zonder regering zit, of als een minderheid bescherming
behoeft. Het is goed mogelijk dat de Russische “minderheid” in de Krim
gevaar liep op een discriminatoire behandeling. De nieuwe regering
van Oekraïne vaardigde taalwetten uit, waarbij het Russisch verboden
werd.

Verder is er zoiets als de feitelijke internationale situatie.
Recent nog heeft het Westen de situatie in Kosovo geforceerd, waarbij
tegen de wil van Servië dat gebied feitelijk autonoom werd en er
Westerse troepen gestationeerd werden. De Russen konden niet begrijpen
dat het Westen zoveel steun gaf voor een regio die bekend staat om
moslimextremisme en drugshandel. Dat het Westen nu kritiek geeft op een
handelswijze die het recent nog zelf voerde komt weinig overtuigend
over.

Mijn twijfelende en voorlopige conclusie is dat de militaire aanwezigheid van Rusland te verdedigen is.

Bewoners op de Krim samen met Russische soldaten op de foto.

Heeft de EU deze chaos zelf mede veroorzaakt?

Volgens Rusland is de EU schuldig aan het opjutten van een deel van
de bevolking van Oekraïne. Natuurlijk is Rusland bepaald geen
onpartijdige deelnemer in deze discussie.

In de Elsevier schrijft Afshin Ellian in het artikel Europese missionaire politiek is kern van conflict in Oekraïne het volgende:

Guy Verhofstadt, leider van de ALDE en favoriet van Rutte
(VVD), vergezeld van Hans van Baalen (VVD), heeft actief de massa in
Kiev aangespoord om te “strijden” en heeft daarbij de hulp van de EU
toegezegd. Dat is bijvoorbeeld te zien in onderstaande video waarin
Verhofstadt de mensen op het Maidan plein opzweept:

http://www.youtube.com/watch?v=rQnXo2HMriQ

Waarom wil de EU dit zo graag?

Er is natuurlijk een oude strijd om de controle over Europa die nog
steeds onbeslist is. Zowel Rusland als de EU willen hun zone zoveel als
mogelijk vergroten. Echter, we lijken nu iets te dicht bij de Beer zelf
gekomen te zijn.

De EU wil graag een “goedkope” overwinning, maar zal er geen
militaire strijd voor over hebben — en natuurlijk is Rusland ook veel te
sterk daarvoor. Daardoor kan de politiek niet met militaire middelen
voortgezet worden (Von Clausewitz). Rusland weet dat. De economische
strijd is ook onwaarschijnlijk nu de EU kampt met economische problemen
en een hoge werkloosheid, plus interne verdeeldheid en een weinig
strijdbare bevolking. Kortom, de EU wil wel wat proberen, maar niet ten
koste van grote offers.

De EU leden die eerder onder het Sovjetblok vielen zijn natuurlijk
meer beducht voor Rusland dan de meer Atlantisch gelegen leden.
Interessant is dat Frau Merkel, de Duitse kanselier, een geschiedenis
heeft bij de oppositie in de voormalige DDR en daardoor mogelijk wat
meer geneigd is tot een aggressieve politiek.

Wat gaat Obama doen? En de Britten?

Het is natuurlijk niet zeker wat Obama gaat doen, maar velen gokken
erop dat hij ongeveer hetzelfde gaat doen als in onder meer de casus
Syrië. Oftewel, hard blaffen, niet bijten.

Zelf denk ik dat Obama ook beïnvloed zal worden door wat de EU zal doen (niet veel) en specifiek ook door de Britse acties.

Hoewel Engeland veel lawaai maakt, is er onofficieel uitgelekt dat Downing Street geen economische sancties wil treffen. De economische belangen van The City hebben voorrang.

Wat gaat de VN doen?

Niets. Rusland en China zullen dat blokkeren. Daarbij is er
bovendien staatsrechtelijk ook onduidelijkheid over de hele situatie —
zie de eerdere vragen. De VN is op dit moment verontwaardigd over de in
hun ogen schending van de territoriale integriteit van Oekraïne. Daarbij
ligt de nadruk dus op “staat” en niet op “natie” (people), want als de
nadruk op people zou liggen dan zou onderstaande tekst uit resolutie
1514 meer nadruk krijgen:

Wie heeft er moreel gelijk?

Hah, de vraag zonder onomstreden antwoord Laten we eens wat ongefundeerde, schreeuwerige, willekeurige stellingen noteren:

Succes ermee. Dit zijn uitspraken die de discussie soms meer
kenmerken dan alle serieuze argumenten bij elkaar. Misschien ook omdat
velen er het gevoel bij hebben dat er een kern van waarheid in zit. Dat
is wellicht ook zo. Toch heb ik niet het idee dat dit ééndimensionale
geschreeuw ons dichter bij een oplossing gaan brengen.

Wat mezelf betreft: na het lezen van de boeken “Oorlog en Vrede” en
de “Anne Karenina” van Leo Tolstoj heb ik toch een wat ander beeld
gekregen van Rusland. De Russen hebben respect voor het platteland, voor
eenvoud, en voor hun eigen land. Ze zijn vaderlandslievend. Ze zijn
passief. Totdat hun belangen werkelijk bedreigd worden. Europeanen
onderschatten Rusland. Steeds opnieuw.

Het valt me vooral op hoe gemakkelijk veel Europeanen tot bijna
hysterische kritiek op Rusland zijn te bewegen. Zie bijvoorbeeld mijn
recente stukje over de Nederlandse kritiek op het homobeleid van Rusland.

Rusland steunt leiders met een bedenkelijke reputatie en
achtergrond. Hetzelfde geldt echter ook voor het Westen. Wederzijdse
verwijten op dit punt vallen dan ook in de categorie “pot, ketel,
zwart”.

Het bericht
gaat rond dat de sluipschutters die op het Maidan plein veel
slachtoffers gemaakt hebben onder zowel demonstranten als
politieagenten, ingehuurd zijn door de kliek die nu de huidige regering
in Kiev vormt. Als dat waar is, dan valt de morele basis voor die
regering weg.

Wie er moreel gelijk heeft? Ik weet het werkelijk niet. Maar ik
weet wel dat wij, het zelfbenoemde Westen, wat al te gemakkelijk met het
vingertje wijzen, terwijl we zelf ook mede verantwoording dragen voor
het ontstaan van deze chaos. En wat dat Westen betreft, misschien moeten
we dat maar inruilen voor een Europese culturele gedachte waar Rusland beter bij aan kan sluiten dan McMurica.

Amerika is onze beste bondgenoot. Zeker. Maar als een Kerry,
minister van buitenlandse zaken, Rusland veroordeeld op zaken waar de VS
nog heel recent meerdere malen over de scheef gegaan zijn, dan doet dat
op zijn minst hypocriet aan. Kerry stelde:
“you don’t invade a country on completely phony pretexts”. Irak en
Afghanistan zijn alweer vergeten, nog even los van alle andere landen
waar de VS zich mee bemoeien.

Meningen hierover zullen verschillen. Flink ook. Dat maakt wel
duidelijk dat het antwoord op de morele vraag maar weinig zekerheid
kent.

Wat is voor ons de beste strategie?

Voor zowel de economische, de militaire, de diplomatieke, alsook de
morele dimensies geldt: We hebben veel te verliezen, en weinig te
winnen.

Die realiteit leidt ertoe dat een risicomijdende strategie de meest
voor de hand liggende is. Politiek activisme is nu even niet zo handig.
Economische oorlogvoering is al helemaal niet handig.

Natuurlijk huilen we mee met de wolven in het bos — want dat zijn
onze bondgenoten. Maar laten we niet al te hard huilen. Laten we liever
pleiten voor een realistische oplossing die ons weinig schade zal geven.

Realistisch is het om de Krim aan Rusland te gunnen. Misschien het
oostelijk deel van Oekraïne evenzeer. Het westelijk deel zou als
afzonderlijke staat verder kunnen gaan, en op termijn bij de EU kunnen
komen.

We krijgen er dan weer een arm land bij in de EU, zodat we in dat
verband weer lekker verder kunnen voortprutsen. Voor Nederland is
misschien die hele EU niet zo geweldig vanwege de Europese nivellering. Maar dat is weer een hele andere discussie.

De unieke omstandigheden van dit moment zouden het mogelijk maken om
een Nederlander als onderhandelaar te benoemen. Dat is misschien
realistisch. Juist ook omdat we van alle Westerse landen nog wel
relatief goede banden hebben met Rusland. Onze Alex heeft laatst nog een
biertje gedaan met Poetin. Niet dat het altijd koek en ei is, maar
Poetin was blij met de Nederlandse delegatie bij de Winterspelen, dat is
duidelijk. Het wordt tijd om dat te gaan verzilveren. Regel die
onderhandelaar. En kijk meteen even wat Nederlandse bedrijven kunnen
betekenen om in die gebieden weer wat infrastructuur op te bouwen.
(Update 2014-03-06: Deze alinea is niet langer actueel nu een
Nederlandse VN waarnemer het voor elkaar gekregen heeft om van de Krim
verjaagd te worden.)

Ook Rob de Wijk van het Haagse Centrum voor Strategische Studies heeft nagedacht over de situatie. Volgens hem zijn er geen echte oplossingen,
en wordt in o.a. de Nederlandse pers het conflict veel te simplistisch
geframed. Dat ben ik zeker met hem eens. Ook wijst hij er terecht op dat
we in Europa wat beter moeten worden in denken over strategie en geopolitiek.

Tot slot

Ik neem aan dat dit onderwerp de publieke opinie flink zal
verdelen. Er zijn nogal wat verschillende visies mogelijk waarbij veel
verschillende feiten als onderbouwing kunnen dienen.

Zelf verwacht ik ook nog wel van mening te kunnen veranderen als er
meer informatie beschikbaar komt, of als de feiten op de grond
veranderen.

Ik hoop in ieder geval dat de lezer een beetje gevoel gekregen
heeft voor alle verschillende aspecten die niet altijd de media halen.

(2017-03-07 enkele updates. Oorspronkelijk geplaatst op FT.)