Onder de Dom

De archeologische schatten van Utrecht.

Deze week opende in Utrecht het publiekscentrum DOMunder, ‘een ondergrondse ontdekking voor jong en oud in het hart van het Domplein’. Tenminste, dat beloofde de flyer die mij werd overhandigd toen ik afgelopen zondag met een vriendin in de Domstad was voor een exclusieve preview van deze belevenis. We hadden ons van tevoren aangemeld en stonden nu braaf met een polsbandje om in de rij te wachten tot ons avontuur ging beginnen. Er werd ons al snel duidelijk gemaakt dat wij niet de full experience zouden krijgen; dit bezoek was echt bedoeld als een soort opwarmertje en als we alles wilden zien dan moesten we nog maar eens een keertje terugkomen. Dat mocht de pret echter niet drukken; nog steeds behoorlijk enthousiast daalden we af in het opgegraven verleden van Utrecht, dat rijkelijk aanwezig is onder het Domplein.

Dat laatste is niet zonder reden: het gaat hier om het oudst bewoonde stukje van Utrecht, een stad die haar naam dankt aan het fort Traiectum dat hier halverwege de eerste eeuw door de Romeinen werd gebouwd. Castellum Traiectum lag aan de noordelijke grens van het Romeinse Rijk, de zgn. Limes, en aan de oever van de toenmalige Rijn. Het maakte deel uit van een hele reeks versterkte forten in ons land, van Nijmegen tot Katwijk aan Zee, die samen de grenslinie vormden en het rijk verdedigden tegen invallen van de barbaren (niet mijn woorden!) die aan de andere kant van de rivier woonden. Hoewel Traiectum een militair kamp was ontstonden er in de directe omgeving ook nederzettingen (vici) waar ‘gewoon’ volk zich vestigde. Aan het eind van de derde eeuw, toen het steeds moeilijker werd om de grenzen te handhaven, werd Traiectum verlaten door de Romeinen.

Hierna gebeurt er lang weinig bijzonders; het fort ligt er verlaten en verwaarloosd bij, totdat het in de zevende en achtste eeuw zowel bij de heidense Friezen als bij de christelijke Franken hoog op het verlanglijstje komt te staan. Door de gunstige ligging en de hoge muren -die een zekere veiligheid bieden- wordt Traiectum als een ideale residentie beschouwd. Willibrord, de bekende ‘apostel der Lage landen’, wordt in 695 door de paus tot aartsbisschop benoemd en het voormalige Romeinse fort wordt verheven tot bisschopszetel, inclusief een kerk(je); van hieruit zal Willibrord de omgeving wel eens even gaan kerstenen. Hierbij wordt hij een handje geholpen door zijn collega Bonifatius, de missionaris die later bij Dokkum aan zijn onfortuinlijke einde zal komen.

Nadat de Franken Traiectum voorgoed hebben veroverd op de Friezen wordt de boel eens goed onder handen genomen; het castellum wordt versterkt en uitgebreid en groeit uit tot een burcht die bekend komt te staan onder de naam Trecht. Binnen de muren ontstaan naast de kerk o.a. een kloostergemeenschap en een Domschool; buiten de omwalling vestigen ambachtslieden en kooplui zich in de buurt van de burcht. Trecht en zijn (bisschoppelijke) machthebbers vormen zo eeuwenlang één van de belangrijkste bestuurlijke en kerkelijke centra van de Noordelijke Nederlanden. De komst van de Vikingen gooit nog wat roet in het eten, maar verder verloopt de ontwikkeling van de nederzetting voorspoedig; in 1122 krijgt Utrecht dan ook stadsrechten. Door de bouw van nieuwe stadsmuren en andere uitbreidingen verliezen de oude muren van het oorspronkelijke fort langzamerhand hun verdedigende functie en worden ze in de dertiende eeuw uiteindelijk helemaal afgebroken.

Tegenwoordig is er bovengronds niks meer terug te vinden van het Romeinse castellum. Het gebrek aan zichtbare overblijfselen uit die periode heeft er zelfs voor gezorgd dat tot de jaren twintig van de vorige eeuw niet iedereen overtuigd was van de Romeinse oorsprong van Utrecht; daar kwam pas verandering in toen men in 1927 bij funderingswerkzaamheden nabij de Dom stuitte op resten van aardewerk en dakpannen uit de Romeinse tijd. Sindsdien heeft archeologisch onderzoek meer blootgelegd en ook meer inzicht verschaft in de situatie uit die periode. Zo is nu bijvoorbeeld op verschillende plaatsen op straat aangegeven waar ooit de buitenmuur van het castellum heeft gestaan. Maar als u de echte restanten van het fort wilt zien, of van de Romeinse weg die er ooit heeft gelopen, dan zult u een kijkje onder de grond moeten nemen.

Nu moet ik er wel meteen bij zeggen dat er niet bijster veel bewaard is gebleven uit deze periode. Dat wordt snel duidelijk als je afdaalt in DOMunder, een project dat maar liefst zeven jaar kostte om te realiseren. Het unieke aan deze archeologische attractie is dat je in korte tijd een tripje maakt door ruim tweeduizend jaar geschiedenis en al deze verschillende tijdlagen als het ware bovenop elkaar ziet liggen in één oogopslag. Een soort dwarsdoorsnede van de Utrechtse historie, zeg maar. Zo kennen we natuurlijk allemaal de beroemde gotische Dom van Utrecht, waarvan de bouw in 1254 begon, maar dat was –zoals al eerder vermeld- zeker niet de eerste kerk op die locatie. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de directe voorganger van de Dom, de Romaanse kathedraal die bekend staat als de Dom van Adelbold. Of aan de Dom van Balderik, die daarvoor weer op dezelfde plaats stond. Allemaal hebben ze hun sporen nagelaten. Waarschijnlijk zegt het u allemaal weinig, maar het is maar even om aan te geven wat een archeologische beerput eh, schatkamer dat Domplein eigenlijk is. En dan heb ik het nog niet eens gehad over de ontdekking van vroeg-Frankische graven (inclusief grafgiften), de funderingen van het bisschoppelijk paleis of de muntenschat uit de zevende eeuw -die eerder dit jaar nog vol trots werd gepresenteerd bij De Wereld Draait Door.

Zoals ik aan het begin van dit stuk al aangaf heb ik DOMunder niet mogen beleven zoals het bezoek bedoeld is. Ik kreeg slechts een voorproefje van de belevenis die de bezoeker ondergaat die vanaf vandaag een kaartje koopt. Hoewel wij er in 10 minuten doorheen werden geloodst schijnt een ‘normaal’ tochtje zo’n 75 minuten te duren, waarin je met een zaklamp in het donker je weg mag zien te vinden door de archeologische geschiedenis van Utrecht. Interactief is het allemaal wel; geen bordjes met begeleidende teksten maar digitale projecties die je te zien krijgt als je met je lampje op een bepaald punt schijnt. De benodigde informatie krijg je te horen via een koptelefoon. Speciale aandacht is er voor de beruchte storm die Utrecht teisterde in 1674 en die het middenschip van de Dom verwoestte. Sindsdien zijn kerk en toren van elkaar gescheiden. Een deel van het puin heeft nu een plekje gekregen in DOMunder, maar niet netjes tentoongesteld in een vitrine. De brokstukken liggen op een grote hoop en als je er voorbij loopt is het alsof de ramp net heeft plaatsgevonden.

Ik ben zeker van plan om ooit nog eens opnieuw de vijf meter af te dalen naar het ondergrondse museum, aangezien mijn korte bezoek toch een beetje onbevredigend was. Ik heb het gevoel dat er nog heel wat te ontdekken valt en ik ben toch ook wel benieuwd naar de complete ervaring. Die lijkt me zeker de moeite waard. Mocht iemand anders binnenkort een kijkje gaan nemen dan hoor ik graag hoe dat bevallen is!