Het nut van oorlog

Op 26 september 1983 voorkwam het koele hoofd van plaatsvervangend wachtcommandant Stanislav Petrov van het commandocentrum voor het luchtruim van de Sovjet-Unie een nucleaire holocaust die de wereld nooit meer te boven zou zijn gekomen. Een foutieve waarschuwing deed het voorkomen of de Verenigde Staten een nucleaire aanval waren gestart op de Sovjet-Unie waardoor een Koude Oorlog opeens een wel heel erg echte en alles vernietigende oorlog zou worden. Deze Petrov kon zich dat niet voorstellen en dat voorstellingsvermogen bevestigde wat later ook technisch duidelijk zou kunnen worden: een computerfout. De wereld was door het oog van de naald gekropen terwijl Petrov disciplinaire maatregelen tegemoet kon zien en pas vele jaren later erkenning zou krijgen. Voor historicus Ian Morris (1960) is het de aanleiding voor zijn these dat oorlog onmisbaar is geweest voor de beschaving van de mensheid en uiteindelijk leidt tot duurzame vrede en veiligheid. 

Ian Morris, hoogleraar aan Stanford University, houdt van de onconventionele aanpak voor de verklaring van geopolitiek. In zijn vorige boek Why the West rules - For now betoogt Morris dat de hegemonie van het Westen niet zozeer is gestoeld op een superieure beschaving, maar vooral door geografische toevalligheden zo is ontstaan. Een stellingname die voor controverse heeft gezorgd, maar ook tot nadenken heeft gezet. Zonder twijfel zal zijn nieuwste boek ook voor controverse zorgen, maar evenzo goed uitdagen tot nadenken. Op basis van historische gegevens over oorlog en het aantal slachtoffers destilleert Morris dat de diverse oorlogen in de wereld - hoe vreselijk en moreel verwerpelijk ook - hebben geleid tot de totstandkoming van almaar grotere machtsstaten die vrede en veiligheid handhaven binnen hun territorium. De ontwikkeling van deze machtsstaten die op hun beurt ook weer in oorlog zijn gekomen met andere machtsstaten heeft geleid tot de opkomst van een globocop waardoor vrede en veiligheid op wereldschaal zijn toegenomen. Zo kan het dus zijn dat in de Steentijd 10 tot 20 procent van de mensheid een gewelddadige dood stierf terwijl dit percentage in grote stappen via de grote volksverhuizingen op de Euraziatische steppen (5 tot 10 procent), de Oudheid (2 tot 5 procent), de 20e eeuw (1 tot 2 procent) zich heeft ontwikkeld naar slechts 0,7 procent in 2012 wat betekent dat gemiddeld één op de 4.375 personen het (fatale) slachtoffer is van geweld. Een ontnuchterende rij cijfers die de hypothese van Morris onderbouwt.  

Morris is een geboren verteller en hoewel cijfers onlosmakelijk met zijn verhaal zijn verbonden, is  Verwoesting & Vooruitgang juist zeer lezenswaardig voor de grote categorie lezers buiten vakidioten zoals politicologen (deze recensent), sociologen en historici. Want in een kleine 500 pagina's vertelt Morris met flair de wereldgeschiedenis vanuit het perspectief van zijn hypothese. Een geschiedenis waarin Morris stelt dat Europa (inclusief de Europese kolonies) van 1415 tot 1915 een Vijfhonderdjarige Oorlog heeft gevoerd die de vrede en veiligheid uiteindelijk ten goede zijn gekomen. Dit heeft geleid tot de opkomst van het Verenigd Koninkrijk als eerste echte globocop wiens rol gaandeweg de 20e eeuw is overgenomen door de huidige globocop de Verenigde Staten.

Tegelijkertijd is daarbij een ontwikkeling gaande waarbij de allesvernietigende kracht van kernwapens - zoals uit het avontuur van Petrov al valt af te lezen - ervoor gezorgd heeft dat oorlog als het ware niet meer "loont". Het uitzicht op een allesvernietigende oorlog dwingt machtsstaten tot geweldloze compromissen. Een stellingname die niet ver verwijderd is van die van militair historicus Martin van Creveld in zijn Transformation of War waarin hij stelt dat de toekomst van oorlogsvoering niet meer is van oorlogen tussen staten, maar oorlog tussen staten en gewapende bewegingen. Immers: landen die kernwapens bezitten, kunnen geen oorlogen meer tegen elkaar voeren door mutually assured destruction (MAD). 

Nu de Verenigde Staten de huidige globocop is, lijkt het voor de hand te liggen dat op een gegeven moment die rol wordt overgenomen door een andere wereldmacht (China?) of wordt vervangen door een multipolaire wereld. Morris ziet deze ontwikkeling anders. In zijn ogen is het van het grootste belang voor de vrede en veiligheid van de wereld dat de Verenigde Staten de komende decennia de huidige hegemonie voortzetten. Want Morris is ervan overtuigd dat de komende decennia in potentie net zo gevaarlijk zijn als de decennia die zouden uitmonden in de Eerste Wereldoorlog. Op basis van de huidige wetenschappelijke ontwikkeling voorziet Morris een universele computerisering (de opkomst van robots) waarmee globocops overbodig zijn en de wereld een permanente staat van vrede en veiligheid tegemoet zou kunnen gaan. Het is dus aan de Verenigde Staten om het tot die tijd vol te houden en te blijven investeren in de rol van globocop. 

Dit laatste punt van Morris is meteen ook het zwakste onderdeel van zijn betoog. De ontwikkelingen zijn niet uit de lucht gegrepen, maar zijn evenmin - zoals Morris zelf ook wel toegeeft - (in de tijd) te voorspellen. Ook houdt Morris te weinig rekening met de opkomst van gewapende bewegingen en de mogelijkheid van menselijke fouten bij nucleaire wapens (denk aan Petrov!) en de proliferatie ervan onder regimes en gewapende bewegingen die allesbehalve weerhouden worden door MAD. Toch mag dit niemand met enige interesse in geschiedenis en geopolitiek weerhouden om het zeer lezenswaardige en vooral tot nadenken aanzettende  Verwoesting & Vooruitgang te lezen.