Het gestoorde antigodsdienstdenken

Het fanatisme waarmee atheïsten de godsdiensten hekelen, zoals de cultuurhistoricus Thomas von der Dunk vandaag in de Volkskrant, begint gestoorde vormen aan te nemen. Gestoord, omdat er anders dan vroeger, toen de kerken nog vol zaten en Nederland een domineesland was, geen enkele verlichting uit spreekt. Er moet en er zal bekeerd worden. Wie nu nog aan het godsgeloof doet, is eeuwig dom en wacht de hel op aarde.

Zelf ben ik ook ongelovig, daar ligt het niet aan. Sterker, net als Thomas von de Dunk ben ik historicus, al komt mij die titel 'cultuurhistoricus' (dat is zijn vader bij wie ik ben afgestudeerd) pompeus voor. Elke historicus behoort cultureel geschoold te zijn, dus die toevoeging kan weg. Thomas is kunsthistoricus, een schitterend vak, dat inlevingsvermogen in andere culturen, andere tijden en - jazeker - andere godsdiensten vergt. Precies daar merk ik bij atheïsten van het type Von der Dunk weinig van. Terwijl het christendom vanaf het begin al zijn ongelovige Thomas had. De oude kerkvaders wisten al van het ongeloof. Zou dat de reden zijn dat Thomas zijn ongeloof zo luidruchtig uitvent? Of zit het ook in onze cultuur?

Volgens mij is er weinig reden voor hedendaags atheïsme. In de westerse wereld is iedereen al van zijn geloof gevallen en bevindt het christendom zich in het defensief. Dat levert een ander type christenmens op dan vroeger, misschien meer de gestaalde kaders (een communistisch begrip), maar zeker ook mensen die uit vrije wil aan kerkbezoek doen. Tegen de stroom in. Het tegendeel van de kudde van vroeger dus. Die (ontkerkelijkte) kudde zit nu met een zak chips naar talkshows te kijken, of beter nog: de kudde - een karikatuur van menselijk groepsgedrag van verwaande cultuurcritici - is uiteengevallen en bestaat niet meer. Althans in het Westen. De afkeer van de godsdiensten komt vooral door de afkeer van de islam, die in de Middeleeuwen zou blijven steken. Die afkeer behoeft verder geen toelichting, zeker sinds 9/11 spreekt die vanzelf. Maar echt achterlijk is die opdringerige islam niet, zij is eerder modern en eigentijds en stelt moslims in staat op luidruchtige wijze hun stem hoorbaar te maken in een wereld die niks van ze wil weten. Wat precies het probleem is. Maar zij maken wel duidelijk dat er nog een moslimwereld is. Zoals de orthodoxe Joden dat met het Jodendom doen, al richten zij zich op dat piepkleine stukje heilige land dat voor alle drie de monotheïstische godsdiensten heilig is. Er zijn zelfs orthodoxe Joden die de staat Israël afwijzen. Erg ingewikkeld dus, vooral voor niet-gelovigen.

Ik geloof niet dat het voor ongelovigen verstandig is om zich intensief met het geloof of de heilige boeken van andere religies te bemoeien. Omdat ongelovigen per definitie buitenstaanders zijn en ze dat niks aangaat, en omdat ze er vaak maar weinig van afweten en tot het maken van karikaturen geneigd zijn. Maar het is natuurlijk wel verstandig om er kennis van te nemen, niet alleen omdat andere culturen en godsdiensten je vijanden kunnen zijn, maar ook omdat ze een bron van beschaving en wijsheid bevatten. Dat geldt zelfs voor de islam, al zijn wij westerlingen geneigd daarvan de achterlijkheid te benadrukken. Maar kijk naar de moskeeën van Turkse bouwmeesters, die getuigen van zin voor schoonheid en technisch vernuft. Ik begrijp heel goed dat veel Nederlanders tegenwoordig alleen de hatelijke en de lelijke dingen van de islam zien (het is inderdaad een opdringerige godsdienst en veel hedendaagse moslims prefereren net als moderne ongelovigen hun eigen schotelantennes en televisiezenders), maar een cultuur- of kunsthistoricus als Thomas von der Dunk moet beter weten. Die moet weten dat godsdiensten ook van andere tijden zijn en er al een (imposante) geschiedenis op hebben zitten. Zonder zeggingskracht voor mensen in hun tijd zouden die godsdiensten nooit hebben kunnen overleven. Zoals wij ons aan de moderne wetenschap vastklampen, al verschilt die fundamenteel van godsdiensten, omdat de wetenschap kritisch en empirisch is, en zich niet uitspreekt over het leven na de dood.

Het is niet zo dat de godsdiensten tegenover de Verlichting staan. Zij zijn een bron van kennis en (menselijke) zingeving, en zeker het christendom kent ook een kritische traditie waaruit de wetenschap is voortgekomen. Dat de wetenschap met geloofswaarheden botste, en dat sommige boeken op de brandstapel belandden en sommige (godslasterlijke) wetenschappers in de ban werden gedaan, is een andere zaak. De geschiedenis is niet uitsluitend een verhaal van redelijkheid en tolerantie, maar ook van dwalingen, haat en geweld. Men verdedigt het eigen territorium ook geestelijk met hand en tand. Ruimdenkendheid is geen gegeven, maar moet altijd weer op de (vijandige of vaker onverschillige) omgeving bevochten worden. Dat verklaart waarom veel geloofsstrijd en pennenstrijd luidruchtig en polemisch is. Het is oorlog in ideële zin, en wat in de hoofden van de mensen zit is soms nog zieker en giftiger dan wat er aan afval uitkomt. Maar het kan ook geestverruimend zijn. Vrijheid en soevereiniteit zijn voor alles geestelijke zaken en veronderstellen een rijke fantasie waarmee je de wereld op verschillende wijzen kunt bezien. Wat véél moeilijker is dan vaak wordt gedacht en niet samengaat met de verbetenheid waarmee groepen en tegenwoordig ook individuen hun eigen terrein bewaken.

Aan hedendaagse atheïsten hebben we niet zoveel, zij prediken net als al die fanatieke gelovigen (of 'verstokte conservatieven' in het blikveld van Von der Dunk) vooral voor eigen parochie. Moet misschien ook gebeuren, al zouden ongelovigen moeten weten dat hun bekeringsijver richting gelovigen averechts werkt. Mensen vallen zelf van hun geloof, zoals ze er ook uit eigen beweging mee doorgaan, zeker in ongodsdienstige tijden zoals nu. Overigens ken ik Thomas een beetje. Luisteren is niet zijn sterkste punt (dat is bij alle publicisten zo). Maar in werkelijkheid is hij helemaal niet zo onredelijk en eenzijdig als hij zich in zijn geschriften voordoet en weet hij indrukwekkend veel van andere tijden, andere culturen en andere godsdiensten. Onzeker is hij ook. Dat hij desondanks zo luidruchtig is, komt door het wereldje waarin hij en ik verkeren. Daarin moet je heel hard schreeuwen en het liefst zeer bizarre standpunten innemen om gehoord te worden, wat vroeger door godsdiensten en masse werd gedaan en waartoe tegenwoordig ook ongelovige individuen zijn veroordeeld in de dagelijkse strijd om het bestaan. Terwijl het soms beter is om je mond te houden. Maar met zeven miljard wereldbewoners die allemaal hun eigen televisiezenders, schotelantennes en tegenwoordig ook eigen blogosfeer hebben, wordt dat steeds moeilijker. Vandaar dat ook het anti-godsdienstdenken, ooit bron van inspiratie voor vrije geesten, zo'n stoorfactor aan het worden is. Nog even, en het is domweg ruis.

Hoe meer emancipatie, hoe meer lawaai. Dan worden al die leeggestroomde kerken in Europa vanzelf weer stiltecentra die tot nadenken stemmen.