Het culturele testament van Gerard Mortier

Opera is bij uitstek een “dramatische” uitingsvorm van kunst, maar ook de wereld van de opera is een doorlopende voorstelling met al dan niet dramatische hoogte- en dieptepunten. Een wereld die bevolkt wordt door uitgesproken artiesten waar genialiteit en zelfoverschatting slechts een dunne scheidslijn kennen. Aan het hoofd van deze wereld staan de opera-intendanten die leiding geven aan een operahuis. De Nationale Opera kan zich gelukkig prijzen met Pierre Audi terwijl onze Zuiderburen één van de meest befaamde intendanten voortbrachten, de eerder dit jaar overleden Gerard Mortier.

Gerard Mortier (1943-2014) is één van de meest invloedrijke cultuurpausen sinds de Tweede Wereldoorlog. Zijn faam startte met de artistieke leiding van de Munt in Brussel en voerde hem onder andere naar de Salzburger Festspiele, de Opéra National de Paris en het Teatro Real in Madrid. Bij deze laatste instelling werd hij in september 2013 ontslagen nadat hij zich in de pers had uitgesproken voor de benoeming van zijn opvolger via een artistieke commissie in plaats van het Spaanse gebruik van een politieke benoeming. Dit was tegen de zin van de betreffende cultuurminister en luidde het einde in van Mortier bij het Teatro Real. Een agressieve vorm van kanker zou niet veel later een vroegtijdig einde maken aan het leven van Mortier.

In al zijn betrekkingen wierp Mortier zich op de vernieuwing binnen de wereld van de opera. Een vernieuwing die een strijd tegen routine inhield bij het repertoire en een belangrijke plek voor hedendaagse muziek en de aansluiting zoeken bij nieuw publiek. Daarbij was Mortier stellig van mening dat het belang van opera publieke financiering noodzakelijk maakt. Zijn ideeën over opera als kunstvorm en betekenis voor de maatschappij zijn samengebracht in zijn Dramaturgie van een passie: zijn cultureel testament en liefdesverklaring aan de opera.

In een erudiet, gepassioneerd en gestructureerd pleidooi zet Mortier opera als de meest alomvattende artistieke ervaring neer die niet losstaat van de maatschappij, maar daar onderdeel van is en juist kan fungeren als de spiegel van diezelfde maatschappij. Zijn opvatting doet denken aan het uitgangspunt van het gesamtkunstwerk van Richard Wagner waarbij Wagner – gelijk Mortier – een verbinding ziet tussen het artistieke en politiek-maatschappelijke karakter van deze kunstvorm. In zijn Dramaturgie van een passie loopt Mortier de verschillende facetten van de opera (architectuur van de plaats, programmering, werk, communicatie, wereldpremières en samenwerking) langs en laat zijn stellige mening doorklinken dat opera de bezoeker confronteert met de grote vragen van het leven en daarmee een maatschappelijke bijdrage levert. Het is in zijn ogen daarom van belang om het kenrepertoire (waaronder Mozart en Verdi) vernieuwend en maatschappijkritisch uit te voeren terwijl tegelijkertijd nieuw werk ruim baan moet krijgen. Zijn opvattingen over wat wel en niet onder het kernrepertoire valt zijn zeer stellig wat liefhebbers van Puccini zal doen steigeren. Zijn liefde voor Verdi daarentegen is grenzeloos want hij sluit zijn pleidooi met een coda af waarbij hij lof toezwaait aan het werk van Verdi en het maatschappelijke karakter ervan als symbool van de universele humanistische waarden.

Zijn stelligheid heeft Mortier tijdens zijn carrière ook wel eens in de problemen gebracht, terwijl zijn opvattingen ook zeker niet de communis opinio zullen zijn. Toch is juist vanwege deze stelligheid, maar ook vanwege zijn eruditie en zijn onbetwiste kennis van de wereld van de opera zijn Dramaturgie van een passie een meeslepend pleidooi dat liefhebbers van cultuur in het algemeen en opera in het bijzonder, maar juist ook breder met veel interesse zal worden gelezen. Want food for thought is Dramaturgie van een passie zeker en leidt zonder twijfel bij menig lezer tot nieuwe inzichten over een wereld die veel meer is dan krijsende sopranen en een vermeend tijdverdrijf voor de maatschappelijke elite.