Gemekker aan de zijlijn

Ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag verscheen vorige week in de Volkskrant een huldeblijk aan Frits Bolkestein van vier voormalige medewerkers (onder wie Joshua Livestro, hoofdredacteur van de Dagelijkse Standaard). De meester, die zijn tegenstanders wars van politieke correctheid tegemoet treedt, werd geprezen vanwege zijn grote bijdragen aan het publiek debat. Dat Bolkestein als VVD-leider in de jaren negentig het politiek debat naar zijn hand wist te zetten, was een grote prestatie. Ook vandaag de dag is het nog de moeite waard om van zijn opvattingen kennis te nemen. Alleen kan ik voor zijn optredens sinds zijn vertrek naar Brussel niet meer dezelfde waardering opbrengen.

Dat heeft minder te maken met de vraag of ik het met Bolkestein eens ben of niet. Voor het aanzwengelen van debat doet dat er niet veel toe, en in die opzet slaagt Bolkestein nog altijd met verve. We zitten nu half april, en in die korte maand knaagde hij al aan de positie van Mark Rutte en stelde hij een parallelmunt naast de euro voor. Voor hem is de muntunie mislukt. Frankrijk is in feite failliet en wordt slecht geleid, en hoewel Bolkestein het einde nu nog niet voorziet, denkt hij wel dat de Europese leiders over een jaar of vijf anders zullen piepen. Het zal de lezers van de Dagelijkse Standaard als muziek in de oren klinken, want de euro en heel Zuid-Europa hebben op dit blog allang afgedaan. Dat Bolkestein nu ook tot die conclusie is gekomen, hoeft niet te verbazen. Hij is nooit enthousiast over 'dat ding' geweest en heeft zijn misprijzen al vaak laten blijken. En hij schept nog steeds behagen in zijn rol om 'als eerste' in het politieke establishment taboes te doorbreken.

Eerlijk gezegd denk ik dat zijn invloed op het debat daardoor tanende is. Natuurlijk, de talkshows weten hem nog steeds te vinden en Bolkestein werpt ze nog steeds een smakelijk hapje toe. Het liberale erelid Hans Wiegel opereert trouwens niet veel anders, al toont die meer loyaliteit in de richting van zijn eigen partij en deelt hij ook wel eens een schouderklopje uit, zelfs aan politici van andere partijen. Beide heren genieten bij wat ik het Elsevier-electoraat zou willen noemen nog groot gezag, groter dan de huidige generatie politici die ons land besturen. Maar waar de politieke carrière van Wiegel al ver achter ons ligt, ligt die van Bolkestein nog vers in het geheugen. En hij draagt verantwoordelijkheid voor enkele besluiten die nu hoogst omstreden zijn, zoals de Nederlandse deelname aan de euro. Met zijn jongste opmerkingen over een parallelle munt naast de euro, trekt hij zijn handen daar weer vanaf.

Toen Wim Kok na de aanslagen van 9/11 een voorbehoud maakte bij het in werking treden van artikel vijf van de NAVO, vond Bolkestein dat 'gemekker aan de zijlijn' en meende hij dat Nederland vol achter Amerika en George W. Bush moest gaan staan. Kok had de hoop uitgesproken dat Amerika 'waardig' op de aanval zou reageren en in de Tweede Kamer maakten sommigen zich zorgen over het afgeven van een blanco cheque. Ik kon me toen wel vinden in de opmerkingen van Bolkestein. Maar kun je spreken van 'mekkeren aan de zijlijn' als de Nederlandse minister-president enige reserves uit? Een toeschouwer was Wim Kok bepaald niet, hij was de regeringsleider van ons eigen land. En toen de premier van alle Nederlanders een half jaar later na een rapport over Dutchbat en Srebrenica drie weken voor de verkiezingen van 2002 aftrad, sprak Bolkestein van 'vaandelvlucht' (wat het ook was). Maar Bolkestein was zelf in 1998 naar Brussel gegaan. Liet hij zijn kiezers niet in de steek? En daarna deed hij in vaderlandse talkshows niet anders dan 'mekkeren aan de zijlijn'. Wim Kok heeft na zijn terugtreden weinig meer van zich laten horen, afgezien van een sneer naar zijn opvolger Jan Peter Balkenende, die zich als schoothondje van Bush zou hebben gedragen. Ook in de ogen van Bolkestein kon JPB niet veel goed doen, zoals hij ook tegen de invasie in Irak was, en allerlei andere politici bekritiseerde, onder wie Pim Fortuyn (met hem als premier had Nederland een 'pleefiguur' in het buitenland geslagen) en zijn vroegere medewerker Geert Wilders (een strapatzenmaker wiens ster snel zou zijn gedoofd).

Dag mag allemaal: goed voor de vrijheid van meningsuiting en het debat. Maar zoveel bijzonders zei Bolkestein nu ook weer niet. Zijn kritiek werd door velen gedeeld en is ook door anderen geformuleerd. Maar omdat het Bolkestein was die het zei, kreeg het extra aandacht. Anders dan in de jaren negentig, droeg de oud-VVD-leider geen nieuwe argumenten aan en doorbrak hij ook geen maatschappelijke taboes. En van veel kwesties kon je je afvragen of het wel zo nodig was dat Bolkestein daar zijn zegje over moest doen. Met zwijgen had hij wellicht meer indruk gemaakt. Daar komt in het geval van de euro nog iets bij. Bolkestein is als meest eurokritsch parlementslid van Nederland niet alleen naar Brussel gegaan, wat zijn kiezers in verwarring moet hebben gebracht, maar bij de beslissende stemmingen hebben hij en zijn VVD (met inbegrip van Kamerlid Wilders) ook met het opgeven van de gulden en de deelname aan de euro ingestemd. Dat was ook toen al een onomkeerbare historische beslissing waarvan je niet zomaar je handen af kunt trekken. Natuurlijk kun je van allerlei kritiek op de euro hebben; Bolkestein had die altijd al. Maar wie alles tegen elkaar afgewogen heeft voorgestemd, heeft de dure plicht om die beslissing te verdedigen. Desnoods tegen de klippen op. En wie daar later anders over is gaan denken, heeft heel wat uit te leggen. Wat meteen de vraag oproept waarom we nu nog naar Bolkestein zouden luisteren als hij op het moment dat het er echt om ging een ander politiek standpunt innam.

Gek genoeg spreekt niemand Bolkestein hierop aan. Nederlandse journalisten schijnen dat niet belangrijk te vinden. Maar als we dat onbelangrijk vinden, wordt alles 'gemekker aan de zijlijn' en maakt het niet meer zoveel uit wat een politicus op een gegeven moment vindt, als het maar bijdraagt aan het debat. Dat lijkt mij hellend vlak. Politici die bijdragen aan het debat zijn zeker te prijzen (daar zijn ze ook voor), maar wat veel zwaarder telt zijn hun daden en wat ze klaarmaken. En bij historische besluiten, zoals toetreding tot de euro of het al of niet deelnemen aan een oorlog, kan een verantwoordelijk politicus niet zomaar van mening veranderen of doen alsof de omstandigheden nu anders zijn. Integendeel, he has to soldier on, zoals Bush en Blair en ook Balkenende tijdens de Irakoorlog. Je kunt niet halverwege, als de tegenslagen groter zijn dan gedacht, zeggen: 'en nu houden we ermee op.' Dat is vaandelvlucht, om niet te zeggen: defaitisme. Bij al zijn kritiek op de euro en de Irakoorlog heb ik dat besef bij Frits Bolkestein node gemist. Al kun je natuurlijk ook zeggen dat hij al die jaren aan de zijlijn heeft verkeerd. Dan kun je, net als al die publicisten en andere meningenverkopers, mekkeren tot je een ons weegt.