Duik in de wereld van de zeemeermin

Ah, de zeemeermin! Half vrouw, half vis. Van alle mythische wezens spreekt zij misschien wel het meest tot de verbeelding. Geliefd om haar schoonheid, gevreesd om haar verleidingskunsten. Hoeveel argeloze schippers zijn niet het slachtoffer geworden van haar hypnotiserende gezang, wat onherroepelijk hun ondergang betekende? Het is de combinatie van een beeldschoon uiterlijk en de dreiging die van haar uitgaat die mensen al eeuwenlang fascineert. Met recht mag zij de femme fatale van de zee worden genoemd.

Geruchten, verhalen en roddels over de zeemeermin gaan heel ver terug; we komen ze al tegen in de Oudheid. In Griekse mythen wordt verteld over allerlei zeegoden- en godinnen, die ook terug te vinden zijn in de kunst uit die tijd. Interessant is dat we vooral veel tritons (zeg maar een soort zeemeermannen) zien; nu was Poseidon  – of Neptunus, de Romeinse versie – natuurlijk de god van de zee, dus de tritons waren daar min of meer van afgeleid. Het waren machtige wezens die stormen op zee konden veroorzaken. Een vrouwelijke variant was er ook; dat waren de nereïden, verleidelijke waternimfen, maar let wel: zij hadden gewoon benen. In de Odyssee van Homerus komen we voor het eerst de sirenen tegen die met hun verraderlijke gezang schepen op de klippen laten lopen, maar ook hier voldoen ze nog niet aan het ons zo bekende beeld van de zeemeermin. De sirenen die Odysseus en zijn bemanning naar het leven staan zijn namelijk half vrouw, half vogel. Ziet u het voor zich? Op de één of andere manier oogt dat plaatje toch iets minder charmant. Een paar kippenpoten hebben toch niet de erotische lading die een glanzende geschubde staart met zich meebrengt.

Die vissenstaart krijgt de zeemeermin pas in de Middeleeuwen. Aan de van oorsprong mythologische zeewezens wordt dan in Europa een christelijke draai gegeven en de kerk waarschuwt zeelieden voor de ‘meisjes van de zee’ die zeelieden verleiden en in het verderf storten. Een bekoorlijke vrouw is per definitie niet goed voor je zielenheil, is de boodschap. Maar de zeelui zullen voor de mysterieuze wezens in het water toch meer op hun hoede zijn geweest dan voor het vrouwelijk schoon aan wal. Ze zijn ervan overtuigd dat ze in de golven vrouwen met vissenstaarten bespeuren; zelfs Columbus, op weg om Amerika te ontdekken, schrijft in zijn verslag dat hij zeemeerminnen heeft gezien. En zo raakt het beeld van de geschubde meermin steeds meer in de mode – en het zou niet meer verdwijnen.

Het is trouwens wel opvallend dat waarnemingen van zeemeerminnen niet land- of cultuurgebonden zijn. Over de hele wereld zijn deze viswijven gespot, door zowel Vikingen, Chinezen als Afrikanen. Vaak gaat het om culturen die geen contact met elkaar hebben, dus elk volk geeft zijn eigen uitleg aan het fenomeen en gaat er anders mee om, maar tekenend is het wel. En als we ervan uitgaan dat zeemeerminnen toch echt in het rijk der fabelen thuishoren, dan dringt zich natuurlijk één belangrijke vraag op: wat zagen al die mensen dan wél?

Helemaal zeker weten doen we het niet, maar het is waarschijnlijk dat de zeelieden vaak in aanraking zijn gekomen met zeekoeien, of lamantijnen. Dit zijn zoogdieren die in tropische wateren leven. Als wij ze nu aanschouwen is het moeilijk voor te stellen dat de lompe grote dieren werden aangezien voor bevallige meerminnen, maar ze hebben een spitse vorm en de vrouwtjes hebben tepels; met een beetje (of misschien wat meer) fantasie is het denkbaar dat de goedgelovige zeevaarders in het voorbijgaan – en vanaf een afstand – meenden dat het om zeemeerminnen ging.

Aan het eind van de Middeleeuwen, als de klassieke Oudheid opnieuw populair wordt en in een nieuw daglicht wordt geplaatst, krijgen ook kunstenaars hernieuwde interesse in de mythologische onderwerpen van weleer. De antieke zeegoden blijken een geliefd onderwerp te zijn en je komt ze dan ook overal tegen op afbeeldingen; ook de zeemeermin met staart, alhoewel dus eigenlijk van middeleeuwse origine, is van de partij in deze maritieme hype. Maar pas in de 19e eeuw, als men er inmiddels wel van overtuigd is dat zeemeerminnen niet echt bestaan, wordt door schilders het romantische beeld gecreëerd van ‘de zeemeermin’ zoals wij haar nu nog kennen. Ze wordt neergezet als de ultieme onbereikbare femme fatale, waar zowel dreiging als verleiding van uitgaat, maar dan wel met een meer erotische ondertoon dan voorheen.

De laatste tijd krijgt haar gevaarlijke kant wat minder aandacht, mede dankzij het sprookje De Kleine Zeemeermin van Hans Christian Andersen en de film plus musical die Disney van dat verhaal maakte. Hierin is de zeemeermin een mooi, vrolijk meisje dat dol is op de zee maar toch besluit om haar hart te volgen als ze verliefd wordt op een mens. Er zit dus niks kwaads meer bij, al mocht de sexy zeemeermin in het laatste Pirates of the Caribbean-avontuur On Stranger Tides (2011) toch weer fijn ouderwets haar tanden laten zien.

De geschiedenis van de zeemeermin, zoveel moge duidelijk zijn, is natuurlijk in feite het verhaal van de blik van de mens op de zeemeermin.  Hoe wordt er in welke periode gekeken naar haar? En welke plek heeft zij in verschillende culturen? Het is het onderwerp van de tentoonstelling 'Een zee vol meerminnen' in het Teylers Museum in Haarlem. De tentoonstelling toont historische boeken (waaronder een aantal uit de eigen collectie) over de zeemeermin, schilderijen, affiches, filmbeelden en nog veel meer. Wat dacht u van een ‘echt’ zeemeerminnen-skelet, dat ooit tentoongesteld werd in een rariteitenkabinet? Dit knutselwerkje ziet er griezelig realistisch uit! Niet heel vreemd dat men vroeger geloofde dat het authentiek was. Ook interessant is het gedeelte van de expositie waarin we te zien krijgen hoe het niet-bedreigende beeld van de zeemeermin vanaf de 19^e eeuw een gewild motief werd in de reclamewereld. Je kunt het zo gek niet bedenken of je kunt wel een zeemeermin gebruiken om je product mee aan te prijzen. Heeft u het logo van Starbucks wel eens goed bekeken?

Het geheel oogt soms een beetje rommelig, vooral door de vitrines waarin talloze zeemeermin-collectibles zijn tentoongesteld (denk hierbij aan poppen, beeldjes en andere snuisterijen), maar dat zorgt tegelijkertijd voor een informeel, haast gezellig sfeertje, dat ook wel eens aangenaam is in een museum. Kinderen kunt u dan ook gerust meenemen, ze zullen zich er uistekend vermaken; er zijn zelfs speciale activiteiten voor hen. En anders kunt u ze altijd nog dumpen voor het scherm waar non-stop Disney’s De Kleine Zeemeermin wordt vertoond. In de tussentijd kunnen de grote mensen de soms nogal expliciete erotische kunstwerken bekijken die afkomstig zijn uit Afrika en Zuid-Amerika. Kortom, een leuk uitje voor het hele gezin. Ideaal voor een regenachtige dag in de vakantie. En als u er toch bent, loop dan ook even door de rest van het eerste en oudste museum van Nederland.