De betuttelende eigen verantwoordelijkheid

Hans Wiegel en de VVD komen de eer toe als eerste kritiek op de verzorgingsstaat te hebben geleverd. Die zou mensen lui maken en mensen van hun eigen verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid beroven. In Engeland hadden conservatieven en liberalen kritiek op de nanny state, die ten koste zou gaan van de individuele vrijheid. Dat laatste is maar half waar. Voor velen betekende de welvaarts- of verzorgingsstaat juist een vergroting van de individuele vrijheid, omdat die bescherming bood tegen de grilligheden van de markt en een vorm van bestaanszekerheid bood die er vroeger (en zeker in de crisisjaren dertig) niet was. Maar het is zeker waar dat velen die nieuw verworven 'vrijheid' konden genieten op algemene, dus ook andermans kosten. Zo gezien is het ook begrijpelijk en juist dat er veel meer aandacht is gekomen voor de vraag wie er van welke overheidsvoorzieningen profiteert en wie ervoor betaalt. In Nederland hebben bezuinigingen en privatiseringen ertoe geleid dat het overheidsaandeel in de economie naar beneden is gegaan, een trend die sinds de financiële crisis en het 'redden' van banken en verzekeringsmaatschappijen weer is omgedraaid. Wat wel gewoon doorgaat is dat burgers onder het mom van 'meer eigen verantwoordelijkheid' meer eigen bijdragen moeten betalen voor de zorg en andere voorzieningen. Een ironische toestand: nu zijn het de 'kapitalisten' (want dat zijn de bankiers bij uitstek) die op steun zijn aangewezen en die ook accepteren, terwijl zij anders de meest uitgesproken vertegenwoordigers zijn van het lied van de zelfredzaamheid, waartoe de burgers nu meer dan ooit worden opgeroepen.

Het is zeker waar dat de verzorgingsstaat vroeger paternalistisch en betuttelend was. Maar is dat nog steeds zo? Esther, wier pittige bijdragen ik altijd zeer waardeer, maar die ook een groot vertrouwen heeft in de op dit moment in mijn ogen wel zeer armzalige VVD, schrijft op de Dagelijkse Standaard een post naar aanleiding van een voorstel dat de patiënt voortaan moet opdraaien voor de zorgkosten wanneer hij niet komt opdagen voor een afspraak bij ziekenhuis of huisarts (zie ook de website van Elsevier). Enerzijds is dit logisch: die patiënten doen een beroep op zorg en geven vervolgens niet thuis. Anderzijds begrijp ik niet goed waarom patiënten die niet komen opdagen voor een dure behandeling, en die dus ook niet krijgen, tot zulke hoge kosten zouden leiden. Mijn gezond verstand zegt mij dat dit ook een besparing moet opleveren, maar blijkbaar is het soort 'economie' dat in de verzorgingsstaat wordt gebruikt zo anders en irrationeel geworden dat je ook hogere zorgkosten kunt krijgen door zorg die niet geleverd wordt. Ik denk dat de economen van de VVD hier toch nog enig huiswerk moeten doen of deze berekeningen echt wel kloppen. Maar mij gaat het ook om de kop boven het stuk van Esther. 'VVD: patiënt moet zich gedragen.' Zij is het daar van harte mee eens. Ik zou dat ook zijn, als het waar is dat gemakzucht van de patiënt een groot probleem is bij de onbeheersbare zorguitgaven, waar ik eerlijk gezegd nogal aan twijfel. Het suggereert dat veel klachten van patiënten vaak niet serieus zijn en dat zij zich gedragen als verwende kinderen. Ik vermoed dat veel dokters en verpleegkundigen, dus de zorgwerkers zelf, zo denken, maar wie wel eens in een wachtkamer heeft gezeten zal eerder blij zijn wanneer een medepatiënt niet komt opdagen en beklaagt zich eerder over het minzame gedrag van artsen en verpleegkundigen die alles beter weten of nooit antwoord geven op een vraag. Zowel qua inhoud als toon is het VVD-voorstel uitermate betuttelend. Eigenlijk krijgt de burger de schuld van de oplopende zorgkosten.

Die 'omkering' is misschien onbewust, maar ook niet toevallig. Serieuze kritiek op de verzorgingsstaat van dertig jaar geleden is steeds meer aan het verworden tot een karikatuur over 'verwende burgers' die van de autoriteiten te horen krijgen dat zij eindelijk eens 'meer eigen verantwoordelijkheid' moeten nemen en moeten ophouden met zeuren. Je hoort het Stef Blok, Yvo Opstelten en al die VVD-politici en regenten zeggen. Dit kabinet wil de overheid ook weer 'teruggeven' aan de burgers. Dat klinkt mooi en volwassen, maar het is ook paternalistisch en betuttelend, want het zijn altijd de bestuurders die zo'n beroep op de 'eigen verantwoordelijkheid' van de burgers doen zodat de politiek (of de bestuurders van grote zorginstellingen) er niet meer op kunnen worden aangesproken. Dit is des te erger, omdat Den Haag al minstens dertig jaar lang een beleid voert van bezuinigen, privatiseren, en meer beroep op de 'eigen verantwordelijkheid', en ondertussen het idee in stand houdt dat de burger nog steeds enorm wordt gepamperd (het meest betuttelende idee van allemaal). Ik denk dat deze kijk op de verhouding tussen de burger en de overheid met de financiële crisis versleten is geraakt, omdat die 1) ontkent dat er door die crisis en ook de aanstaande vergrijzing een gigantisch nieuw verdelingsvraagstuk is ontstaan waarop de politiek nog helemaal geen antwoord heeft en 2) rechts blijft doen alsof de huidige crisis vooral veroorzaakt is door links en de voorkeur voor spilziek overheidsbeleid. Ik vind deze rechtse analyse niet alleen veel te gemakzuchtig en een ontkenning van de eigen manco's, maar ook betuttelend en bevoogdend. Erger, waar bevoogding en betutteling vroeger het domein waren van ouderen die nog gewend waren langs traditionele hiërarchische gezagsverhoudingen te denken, komt zulk paternalisme nu van dertigers en veertigers die de politiek al naar hun hand hebben gezet en vinden dat 'afhankelijken' (meestal zwakkeren, voor verwend gehouden babyboomers en ouderen die de brutaliteit hebben steeds ouder te worden) zich beter (= economischer) te gedragen hebben.

Ik ben erg voor eigen verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid als burgerlijke uitgangspunten. Maar liberalen moeten wel beseffen dat in een hoogontwikkelde economie met vergaande arbeidsdeling slechts heel weinig mensen werkelijk zelfredzaam (kunnen) zijn, en dat termen als 'eigen verantwoordelijkheid' net zo makkelijk te misbruiken zijn en tot holle frasen verworden als 'samenwerking' en 'solidariteit'. Dit geldt helemaal uit de mond van mensen die zelf nog weinig tegenslag hebben gehad en uit een bevoorrecht nest komen (wat indertijd niet voor Wiegel gold). Niets is bevoogdender en betuttelender dan wanneer min of meer in goede doen zijnde VVD-regenten en politici de morele rekening van collectief falen bij de individuele burgers gaan leggen, burgers die toch al veel betalen en zich soms helemaal naar de burgerlijke fatsoensnormen hebben gedragen, en nu door de financiële crisis in de kou komen te staan. Door die crisis gaan we meer overheid tegemoet, hoe weinig plezierig we dat ook vinden, en hoe duur dat ook wordt. Het wordt tijd dat conservatieven en liberalen van die realiteit doordrongen raken en niet blijven doen alsof alles de schuld is van links. En jazeker - er zijn nog steeds sociale vraagstukken, en die zouden in de toekomst nog weleens veel groter kunnen zijn dan we nu denken. Dankzij het tekortschieten van links én rechts.