Column Sid Lukkassen: 'Een maatschappelijk onbehagen - de brede middenklasse samenleving staat onder druk'

In 2017 nam ik deel aan een conferentie over radicalisering en jihadisme georganiseerd door The Hague Centre for Strategic Studies. Juist hier tekende ondergetekende op dat radicaliseren en aanslagen plegen een effectievere wijze is voor groepen om hun punten op de maatschappelijke agenda te krijgen, dan zich te laten absorberen in de stroperige polderstructuren en na jaren politieke participatie nog steeds met lege handen te staan. Betekent dit dat ik jihad-aanslagen goedkeur? Neen, absoluut niet, maar het onderliggende probleem, dat blijft.

Neem nu de actiegroep de Grauwe Eeuw die aankondigde dat Sinterklaas bij de intocht “met bloed en botspetters” zou moeten worden bedekt. Dat wekte afschuw op, maar uiteindelijk heeft de actiegroep zijn zin gekregen – het karakter van Zwarte Piet is in veruit de meeste officiële kanalen veranderd. Niet zozeer vanwege de geweldsdreiging, maar dat geweld wel degelijk een beslissende rol speelt, is bekend sinds onder meer de bom op het huis van Aad Kosto en de aanslag destijds op de Centrumpartij.

En juist op de universiteiten waar debatten vanuit verschillende standplaatsen openlijk zouden moeten worden gevoerd – juist dáár is het onduidelijk hoe mensen met afwijkende of meer volkse standpunten, hier zouden kunnen doordringen, gezien de sterke nestgeur. Denk maar aan de anti-FvD brieven die door academici werden rondgepompt. Mensen vertrekken of verhullen zichzelf met een innere emigration – de overeenkomst is in alle gevallen dat de frustratie hierover ondergronds gedreven wordt.

Zelfs in persoonlijke gesprekken kan er over deze sombere vergezichten niet meer worden gespeculeerd, want kennelijk mag dit allemaal maar zo worden gepubliceerd. Wat er nu gebeurt is dat niemand in gesprekken nog het achterste van zijn of haar tong laat zien, want er zou maar eens een breuk plaatsvinden en dan komt alles mogelijk op straat. Dit schaadt het sociale vertrouwen in onze samenleving: het doet afbreuk aan het bottom-up vermogen tot sociale organisatie en leidt tot ‘verdeel en heers’ van bovenaf. Juist de linkse partijen zouden hier extreem huiverig over moeten zijn, gezien de afbreuk die dit doet aan grassroots-initiatieven en de waarde die zij daaraan hechten.

Diezelfde mensen die in de media klaarstaan om over van alles te oordelen, hulden zich in stilzijgen toen extreemlinks een oproep plaatste om mijn boekpresentatie te verstoren. Het is belangrijk dat de lezer ten alle tijden in gedachten houdt dat mensen een zekere economische onafhankelijkheid moeten genieten. Zo niet, dan zullen zij zich nooit kunnen ontplooien buiten de deug-structuren en de instituties waar politieke correctheid heerst. Deze analyse loopt als een rode draad door mijn werken: hieruit volgt vanzelfsprekend dat aanslagen nooit een levensvatbaar alternatief kunnen bieden op een culturele capitulatie.

De énige remedie die werkt op termijn, is zelf bouwen en zelf scheppen – juist dit vergt weer de voorgenoemde economische zelfstandigheid. Die is echter moeilijk te verkrijgen in een samenleving die economisch grotendeels is vervlochten met zowel een staatsbureaucratie als met ‘too big to fail’ multinationals. Sinds recent zijn ‘virtue-signaling’ en ‘woke’ ook daar de boel gaan bestieren.

Tel je dit alles op, dan blijf je over met een ‘Catch-22’: mensen voelen zich gevangen in conformisme, terwijl zij cultuurveranderingen over zich heen krijgen die zij afwijzen. Ze zijn hierbij overgeleverd aan instituties die voor velen niet langer als representatief aanvoelen, wat een ‘nowhere to run’-mentaliteit aanwakkert.

De instituties hebben al vele kansen gehad om hierop aan te haken – zie het rapport van Johan Remkes en de brief van Jan Paternotte – maar steeds wordt er niet gekozen voor bezinning, dialoog en open debat, maar voor framen en labeltjes plakken. Burgers worden weggezet als provinciale tokkies die te onkundig zijn om aan het woord te laten in bijvoorbeeld een referendum. Dit is samen goed voor een broeiend onheil dat boven onze instituties hangt. Het is echter zonneklaar dat aanslagen en represailles nooit de economische zelfstandigheid kunnen scheppen die mensen nodig hebben om rationeel en individueel te kunnen denken, kritisch en eigenstandig. Dat vrije denken, dat open debat is het einddoel.

Toen Mark Rutte en Malik Azmani twee jaar terug bij WNL zaten, bracht Fidan Ekiz daar de rel rond de foto van Zihni Özdil en mijzelf ter sprake. Nu zullen we het hebben, dacht ondergetekende hoopvol, nu zullen ze spreken over hoe ons maatschappelijk debat is gekaapt door labeltjes plakken en framing. Nu zal het gaan over hoe het debat zoals dit binnen de instituties wordt gevoerd, niet meer representatief is voor een breed gevoelen in het land. Maar neen – de presentator veegde dit direct van tafel en wist niet hoe snel hij van onderwerp moest veranderen.

Tot aan het hoogste niveau, tot aan de hoorzittingen van de Tweede Kamer, heb ik de eenzijdigheid van dit landschap aangekaart. Maar ook daar nam men het voorkennisgeving aan, en dat was het dan. Het maakt de uitputting van de democratische vermogens voelbaar.

Nu heb ik een brede interesse en kan ik de gevoelens van woede die dit oplevert een plaats geven vanwege mijn grote liefde voor filosofie, waarbij ik voldoening uit de grote werken van de traditie. De wanhoop over deze vastgeroeste en onbewegelijke stand van zaken herken ik bij de joodse filosoof Walter Benjamin.

Mensen hebben het over ‘hoop houden’, maar waar zou die hoop vandaan moeten komen? Over het medialandschap is afdoende gezegd – daar praat men vooral ‘over’ maar niet ‘met’. Nauwelijks kritisch-constructieve dialogen maar wel veel valstrikken om met sensatie de kijkcijfers op te schroeven. De academische wereld is een ratrace met te veel sollicitanten voor te weinig posten: het gevolg is dat mensen elkaar voor de bus gooien om zelf maar te overleven. Kritisch-constructief tegen de stroom in denken is al helemáál uit den boze.

Bestuderen we het politiek landschap, dan zien we hoe de PVV als grootste oppositiepartij niet eens het voorzitterschap van de Tweede Kamer of één enkele burgemeesterspost wordt gegund. Linkse partijen houden elkaar gevangen in een deugspiraal waarbij problemen nauwkeurig en selectief worden verzwegen, en iedereen elkaars morele politieagent is. ChristenUnie is verworden tot GroenLinks met de bijbel, en GroenLinks tot een neoliberale partij voor hoger opgeleiden aan de leiband van de klimaatlobby.

VVD weet beter, maar zwijgt wijselijk om aan de macht te kunnen blijven – DENK zit er als een levend bewijs dat voor velen het land van herkomst de maatstaf moet zijn voor het land van hun toekomst. 50Plus is dan een indicatie dat de saamhorigheid tussen generaties verdwijnt en de PvdA is een partij zonder arbeiders. CDA lijkt niet meer te weten welke kant het op wil – vanuit hun religieuze inspiratie zijn ze mogelijk van plan om in het hiernamaals verantwoording af te leggen over hun politieke keuzes, maar in ieder geval niet hier, in het ondermaanse.

Bijna zou je niet meer zien dat er ook goede en mooie dingen gebeuren in dit land. Hier ligt ook de kracht, de kern: alleen vanuit creativiteit en scheppingsdrang kan er een toekomst voor onze samenleving zijn. Het is de brede middenklasse samenleving die al die tijd structuur gaf aan de maatschappij, radicalisering inperkte, mensen bezielde met werklust en de integratie bevorderde. De brede middenklasse samenleving is kortom de beste remedie tegen extremisme.

Juist dit uiterst waardevolle goed, de brede middenklasse samenleving, staat vandaag onder druk. Door onder meer de buitensporige klimaatheffingen, integratieproblematiek die zich heeft uitgezaaid en echt niet alleen meer een onderklasse probleem is, en de oneerlijke voordelen die multinationals en machten als China een lange tijd hebben bedongen in dit tijdperk van globalisering. Voeg hier nog kwesties van de digitale surveillance en het verlies van privacy aan toe, en mensen hebben niet langer het gevoel ondernemers te zijn van hun eigen leven, maar werkbijen in één of andere digitaal gemonitorde bijenkorf. Vrijheid staat en valt met het zelfbegrip van mensen: als burgers of onderdanen. Voor een groeiend deel van de burgers geld dat er wordt ‘geregeerd over’ in plaats van ‘geregeerd met’.

Nederland heeft een ijzersterk middenveld met kundige vakmensen die binnen hun bewegingsruimte zoveel mogelijk het goede werk proberen te doen. Maar de huidige gevestigde orde leunt hierop en neemt dit arbeidsethos als een voor handen zijnde gegeven aan, zonder in dit morele kapitaal voldoende te investeren. Terwijl men wel eigen megalomane plannen op de agenda zet, waar het middenveld zich maar naar te schikken heeft. Zo verdwijnt het merg uit de ruggengraat van de samenleving.

Met deze uiteenzetting wil uw auteur stem geven aan een maatschappelijk onbehagen waarvan ik oprecht meen dat dit al veel eerder en breder bespreekbaar had moeten zijn.