Van Verlichting naar Verduistering

Bespiegelingen over de verandering van een tijdgeest. Een gastbijdrage van Dick Thoenes.

We leven in een wereld waarin wetenschap en technologie steeds belangrijker zijn geworden, zowel voor de individuele mens als voor de samenleving als geheel. Vrijwel alles wat we gebruiken: kleding, huisraad, computers, telefoons, televisies, auto’s enz. is voor een groot deel gemaakt van synthetische materialen (waartoe ook de metalen behoren). Voor het produceren daarvan, met een voldoende hoge kwaliteit en een betaalbare prijs, waren aanzienlijke technologische ontwikkelingen nodig. Dat geldt ook voor de productie van de grondstoffen voor die materialen en voor andere ‘chemische’ stoffen zoals medicijnen, voedingssupplementen en plantenziektebestrijdingsmiddelen.

Deze ontwikkelingen vonden in Nederland vooral plaats in de jaren ’50 - ’80 van de vorige eeuw en ze hebben bijgedragen tot een enorme groei van de welvaart en het welzijn van de bevolking. Ook voor voorzieningen in de samenleving hebben grote technologische ontwikkelingen plaatsgevonden, zoals die in de medische wetenschap, de medische technieken en de farmaceutische wetenschap. Onze levensverwachting is hierdoor aanzienlijk toegenomen. Bij de productie van brandstoffen, de fabricage van treinen en vliegtuigen, de aanleg van wegen, tunnels en op belangrijke maatschappelijke terreinen, zoals de energievoorziening, de drinkwatervoorziening en de zorg voor het milieu, heeft de moderne technologie eveneens een beslissende rol gespeeld.

In dit licht bezien, is het merkwaardig dat er bij het algemene publiek in Nederland en elders in de westerse wereld, zo’n algemene anti-wetenschaps- en anti-technologiementaliteit is ontstaan. In zijn boek, 'De toekomst achter ons' (blz.27), introduceerde Kees le Pair voor deze Zeitgeist het woord ‘Verduistering’.

Sinds ongeveer 1700 bracht de Verlichting een metamorfose in het denken en daardoor spectaculaire ontwikkelingen in de wetenschap. Gelijktijdig deed zich een enorme vooruitgang voor in de technologie. Al deze veranderingen lagen aan de basis van het vooruitgangsdenken van de mensheid. De laatste tijd is er evenwel geleidelijk een omgekeerde ontwikkeling gaande, die ik met Le Pair ‘Verduistering’ zou willen noemen. Deze is begonnen rond 1970 en heeft zich sindsdien voortgezet.

De oorsprong van de verduistering is het feit dat, terwijl onze maatschappij tot in het kleinste detail doordrongen is van technologie, de meerderheid van de burgers niet begrijpt hoe die werkt en ook geen idee heeft welke vragen hij/zij aan wie moet stellen.

Het is verder evident dat technologie keerzijden kent, die zich vooral openbaren bij toepassing op grote schaal. Bij de chemische productie van materialen en tussenproducten ontstaan altijd ook afvalproducten, om de eenvoudige reden dat geen enkel chemisch proces een rendement heeft van 100%. Het is een essentieel onderdeel van elke technologie om de productie van afvalproducten te minimaliseren en de resten te verwerken.

Andere belangrijke technologische ontwikkelingen vonden plaats in de verhoging van de veiligheid, zowel in de industrie als in het verkeer en vooral in de luchtvaart.

Vanaf ongeveer 1970 is er in West-Europa en Noord-Amerika een beweging ontstaan die twijfels had over het belang van de moderne wetenschap en de technologie. De aandacht richtte zich vooral op de nadelen en gevaren, die enorm werden beklemtoond en uitvergroot. Waar vakmensen de tekortkomingen zagen als een onderdeel van de technologische processen, die dus met behulp van de technologie moesten worden verbeterd, zagen de tegenstanders deze juist als een gevolg van de technologie. Technologie was dus fout. En wetenschap was derhalve ook fout.

Het is wel heel opmerkelijk dat deze anti-wetenschapshouding bij de moderne mensen in de regel samengaat met een grote onkunde op deze gebieden. Dat is vooral opvallend bij politici, die in het algemeen over een geringe deskundigheid beschikken op het hele gebied van de bètawetenschappen. Men ziet het belang van dergelijke deskundigheid niet meer in en men maakt daardoor belangrijke fouten.

En ook in ons onderwijs is de anti–wetenschapsmentaliteit doorgedrongen – bètavakken worden gezien als iets voor 'nerds' en dat is een lelijk woord.

In een volgende bijdrage wil ik ingaan op een aantal andere voorbeelden van 'Verduistering'.

Aldus Dick Thoenes.

Voor mijn eerdere DDS-bijdragen zie hier.