Wat te verwachten van het basisinkomen?

Het is u vast niet ontgaan: links en rechts wordt er gediscussieerd, nagedacht en gedroomd over het basisinkomen. Het onvoorwaardelijke basisinkomen. Voor iedereen maar niet overdreven luxe. Doorgaans wordt gedacht aan bedragen rond het bijstandsniveau.

De argumenten voor de invoering zijn divers. Sommige voorstanders spreken over sociale rechtvaardigheid en armoedebestrijding. Of het recht om je leven te leiden zoals jij dat wilt. Anderen zijn gewoon pragmatisch en stellen dat een basisinkomen het hele systeem van sociale voorzieningen drastisch zou kunnen vereenvoudigen omdat alle bestaande regelingen de deur uit kunnen. Als de nieuwe ‘uitkering’ onvoorwaardelijk en zonder enige vorm van tegenprestatie wordt verstrekt kunnen we bovendien ophouden met tandenborstels tellen en het activeren van werkschuwen. Scheelt nogal wat in de uitvoeringskosten en een berg bureaucratie. Weer anderen zeggen dat wanneer robots op termijn alle goederen en diensten kunnen voortbrengen en menselijke arbeid dus irrelevant wordt, een basisinkomen onvermijdelijk is. Niemand weet of het ooit zover komt maar voorlopig is daar geen sprake van. Tot nader order moet er gewoon gewerkt worden om de maatschappij en de economie draaiende te houden en de invoering van een basisinkomen is dan niets anders dan een fiscale herverdelingsoperatie.

Een operatie die niets hoeft te kosten zo las ik op 18 november in de Volkskrant. Het basisinkomen is een overdrachtsuitgave stelt Sjir Hoeijmakers en dus blijven we samen even rijk. Geld verschuift gewoon van de één naar de ander zonder effect op de nationale welvaart. De herverdeling zou niet eens heel groot hoeven te worden. “De meeste mensen betalen hun eigen basisinkomen via de belastingen direct weer terug” stelt hij.

Tja, als dit het zo’n beetje is dan zie ik weinig verschil met de huidige situatie. Iemand met een baan gaat meer belasting betalen maar krijgt dat vervolgens weer (grotendeels) terug in de vorm van een basisinkomen. En iemand zonder baan krijgt in plaats van een uitkering onder voorwaarden het onvoorwaardelijke basisinkomen.

Of de invoering van het basisinkomen de maatschappij echt (n)iets kost hangt natuurlijk af van allerlei gedragseffecten. Het belangrijkste hierbij is de invloed op de arbeidsdeelname. Als die omlaag gaat omdat we massaal de hangmat verkiezen boven de werkvloer stort het systeem snel in elkaar. Gerelateerd hieraan zou ik ook graag willen weten hoe een basisinkomen de loonvorming en hoogte van salarissen beïnvloedt. Wie weet worden die door werkgevers neerwaarts bijgesteld onder verwijzing naar het basisinkomen dat de werknemer sowieso krijgt. De belastinggrondslag waaruit die basisinkomens moeten worden gefinancierd wordt kleiner en het systeem onhoudbaar. Gelukkig realiseert ook Hoeijmakers zich het bestaan van mogelijke ‘indirecte effecten’ en stelt daarom voor om te gaan ‘experimenteren’ om inzicht te krijgen in de omvang - en aard ervan.

Hoe die experimenten eruit moeten zien, wordt helaas niet vermeld maar zolang de uitkomst onbekend is weten we niet of het de maatschappij iets kost of oplevert. Vermindering van regels is een argument dat me aanspreekt, maar of het daarvan komt door de invoering van een algemeen onvoorwaardelijk basisinkomen is ook twijfelachtig. Dat lukt alleen als politici terughoudend zijn met het bedenken van allerlei aanvullende regelingen en dat is onwaarschijnlijk. Zo zal al snel geconstateerd kunnen worden dat het niet eerlijk is dat bepaalde groepen wegens ziekte of andere oorzaken nooit in staat zullen zijn een hoger inkomen te verwerven dan het sobere basisinkomen. Daar gaan we toch maar snel een toeslag voor bedenken. Voor je het weet zit je met een vergelijkbaar circus aan regelingen, aanvullingen en uitzonderingen zoals we ook nu al kennen. In de experimenten moeten dus ook de gedragseffecten bij beleidsmakers worden meegenomen.

Ondertussen kunnen we natuurlijk wel beginnen om het hele huidige fiscale stelsel te hervormen en te vereenvoudigen. Daar is alle reden voor en dat kunnen we ook zonder de invoering van een basisinkomen al doen. En laat die experimenten maar komen. Ik ben zeer benieuwd naar de uitkomst. Maar laten we ons bij dit alles één ding goed realiseren. Zolang wij mensen en niet robots de economie draaiende moeten houden, kan een basisinkomen niet hetzelfde betekenen als het recht op een 'gratis leven'. We zullen samen de tent moeten laten draaien en niemand heeft het recht op een arbeidsloos bestaan.

Ewoud Jansen is econoom en publicist. Volg hem op Twitter.