Tien jaar na Van Gogh; niet geleerd, niets veranderd

Vandaag precies een decennium geleden werd met een aantal schoten en messteken de excentrieke regisseur Theo van Gogh vermoord. Gewoon midden op straat, in Amsterdam. De man was op z'n fiets op weg naar z'n werk, en werd onderschept door Mohammed Bouyeri van de beruchte Hofstadgroep-terreurbende. De extremistisch-islamitische jongens waren al een tijdje bezig met Van Gogh scherp in de gaten te houden, en wisten hoe laat de filmmaker door de Linnaeusstraat zou fietsen. Theo van Gogh overleed ter plekke.

Voor Nederland was dit niet de eerste moord op een bekend persoon in een korte tijd; slechts twee jaar daarvoor werd Van Goghs goede vriend Pim Fortuyn in Hilversum met een aantal schoten om het leven gebracht. Maar Fortuyn werd ondanks zijn islamkritische mening vermoord door een dierenrechtenactivist. De moord op Van Gogh had een zuiver islamitisch motief.

De vrijheid van meningsuiting kreeg een knauw; Van Gogh had er een gewoonte van gemaakt om moslims aan te duiden als 'geitenneukers' en maakte samen met Ayaan Hirsi Ali de film Submission, over de mishandeling van vrouwen in de islam. Naakte lichamen waren te zien, met getatoeëerde Koranteksten. Een vervolg op de film stond in de steigers, maar is vanwege de dood van de regisseur nooit van de grond gekomen. Alhoewel van Theo van Gogh breed gezien werd als grof en beledigend, werden ook de uitlatingen van de Amsterdammer gedekt door de vrijheid van meningsuiting. Moest je voortaan zelfcensuur plegen als je het over de islam wilde hebben?

De tien jaar die volgden maakten duidelijk dat Nederland maar in mondjesmaat bereid was te leren van de dood van de filmmaker. Islamcritici als Ehsan Jami en Afshin Ellian kregen beveiliging, en aan het in leven houden van Geert Wilders werd zelfs een miljoenenverslindende operatie gewijd die nog immer aan de gang is.

Maar in bredere, maatschappelijke zin bleef alles bij het oude. De woorden van Van Gogh over de islam bleven slechts de mening van één man, en werden geen breed geleefde sentimenten. Dat Van Gogh tot dusverre voor niks is gestorven bleek ook wel toen deze zomer vanuit het niets de terreurorganisatie ISIS half Syrië en Irak veroverde, onderweg alles onthoofdend wat niet streng-soennitisch was. Horden aan mensen stonden klaar om het religieuze gehalte van ISIS te downplayen en bij hoog en laag vol te houden dat de terreurgroep 'niets met de islam te maken had'. Tja.

Zoals gezegd is Van Gogh vandaag precies tien jaar dood. Tot dusverre is er niet veel veranderd. Laten we dus de gelegenheid aangrijpen om de man te herdenken, en in herinnering te roepen waar de filmmaker precies voor stond. Ondanks dat het 2014 is, is het nog niet te laat om de intellectuele erfenis van de grofgebekte Amsterdammer te omarmen.