Is directe democratie de panacée voor alle kwalen?

Over het idee van directe democratie is veel te doen geweest in de politieke geschiedenis.

In 1966 is D66 opgericht om meer directe democratie te bevorderen, maar die partij is tegenwoordig druk doende om onze soevereiniteit over te hevelen naar de EU (en die daarna te democratiseren, zo belooft Alexander Pechtold). In het Europees parlement presenteren de twee grote partijen van de EFD fractie, UKIP (The People’s Army) en Grillo’s Vijfsterrenbeweging, zich  als kampioenen van directe democratie.  Is directe democratie de panacee voor alle kwalen?

Ik denk dat we moeten oppassen om de denkfout te maken dat alles koek en ei was met onze nationale democratie, tot de zaak werd “overgenomen” door de EU. De onvrede over de groeiende kloof tussen burger en overheid, over het graaigedrag van de elite en de alsmaar complexer  wordende bureaucratie, deed zich eerst voor op het nationale vlak. Dit was een belangrijke reden voor de komeetachtige opkomst van Pim Fortuyn in de politiek, eind jaren negentig. In plaats van de koe bij de horens te pakken, is de Europese elite ertoe overgegaan dezelfde bureaucratisering nog eens dunnetjes (nou ja, wat is dunnetjes) over te doen in EU-verband.

Over een andere boeg
Het is dus de hoogste tijd om het over een andere boeg te gooien en structuren te bedenken die effectief zijn, maar voldoende ruimte overlaten voor de vrijheid en de verantwoordelijkheid van het individu. Dat is overigens makkelijker gezegd dan gedaan. Al in de jaren zeventig stelde de Oostenrijkse econoom en politiek filosoof Friedrich Hayek, dat de strijd voor meer gelijkheid een dusdanig hoog niveau van staatsinterventie vergt, dat de individuele vrijheid en het rechtssysteem hierdoor negatief beïnvloed zullen worden. Het grote dilemma van onze tijd!

Hoewel ik er van doordrongen ben dat grote veranderingen nodig zijn als we de kloof tussen burger en politiek willen overbruggen, ben ik niet geheel overtuigd van het idee van directe democratie als panacee voor alle kwalen. Mijn voorkeur gaat eerder uit naar hervormingen, zoals het kleinschaliger maken van organisaties en het meer overlaten aan burgers en bedrijven zelf. Het laten inrichten van een nieuwe wijk in Almere door de burgers zelf, is een boeiend experiment. Inspraak van burgers en bedrijven is van belang en kan effectiever georganiseerd worden met behulp van ICT.

Complexiteit
Ik vraag me af of je complexe vraagstukken zoals grote overheidsinvesteringen of politiek-bestuurlijke kwesties zoals het eventueel verlaten van de EU, per referendum moet laten  beslissen. Stel, 50,1% van de Nederlanders is voor het verlaten van de EU en 49.9% daartegen, is dat dan de juiste beslissing? En als er een week later een stemming wordt gehouden en het is juist 50,1% van de bevolking die in de EU wil blijven, is dat dan ineens de juiste beslissing?

Ook op het bestuurlijke vlak zitten er haken en ogen aan meer directe democratie. Natuurlijk zouden wij een voorbeeld kunnen nemen aan landen als de Verenigde Staten of Frankrijk, waar een stem op de uitvoerende macht mogelijk is (president en burgemeester), in tegenstelling tot landen als Duitsland of Nederland, die zich meer beperken tot het stemmen op de wetgevende macht. Bij ons heeft de regeringsleider meer een primus inter pares rol. Onze regeringsleider  (de minister-president)voert meestal  een meerpartijen coalitie aan en beschikt over beperkte uitvoerende bevoegdheden (zeker als je deze vergelijkt met die van de Franse of Amerikaanse president) .

Overigens kan in Duitsland in steeds meer deelstaten de burgemeester direct gekozen worden en tot nu toe schijnen de ervaringen daarmee positief te zijn. In de meeste EU-landen wordt de burgemeester tegenwoordig gekozen, maar er zijn nogal wat uitzonderingen en varianten, zoals een burgemeester die door de gemeenteraad wordt gekozen (sinds 2007 in België).

Voor- en nadelen van een direct gekozen regeringsleider
Als we het hebben over de functie van regeringsleider (de minister-president) zullen zich volgens mij in ons stelsel problemen voordoen, als je deze direct laat kiezen. Want als de (gekozen) premier een andere politieke richting vertegenwoordigt dan de politieke meerderheid van dat moment, hoe goed kan hij of zij dan nog de “primus inter pares”rol vervullen? Dit zou kunnen leiden tot instabiliteit en  verlamming van ons politiek-bestuurlijk systeem. De staatsinrichting zou eerst herzien moeten worden in allerlei opzichten.

Al met al kom ik tot de conclusie dat ons bestuurlijke systeem (zowel op nationaal niveau als op EU-niveau, zolang we in de EU zijn) wel degelijk hervormd moet worden. Ik vind dat burgers meer invloed moeten krijgen op zaken die hen direct aangaan. Echter, ik geloof niet in een “druk-op-de-knop”democratie, waar alle beslissingen overgelaten worden aan een volksreferendum.  Hoe saai het ook klinkt, ik denk dat we een middenweg moeten zoeken tussen die twee uitersten.

Het Zwitserse model  van veel zaken laten beslissen per referendum is indrukwekkend (zie foto van een Landgemeinde), maar of dat helemaal past bij Nederland, is de vraag. Nederlanders zijn individualistisch ingesteld en lopen niet zo snel warm om naar de stembus te gaan. Er zal dus veel moeten veranderen, wil een meer directe democratie werkzaam zijn in Nederland.

Toch zal er iets moeten gebeuren om onze bestuurlijke elite weer in het gareel te brengen. De talloze fraude affaires en het gebrek aan visie en doortastendheid spreken boekdelen. Incompetentie lijkt chronisch (zie b.v. de Fyra affaire), bestuurders leven vaak  in een ivoren toren. Wie bedenkt bijvoorbeeld, om een net vrijgelaten pedoseksueel te huisvesten boven een kinderdagverblijf? Geen wonder, dat de roep om meer directe democratie ook in Nederland steeds luider klinkt.